- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Mihring nun awmzia chu pian atanga thih thlenga damchhung hun hman hi a ni a, hrehawmna, harsatna, manganna leh nawmna leh hlimna tam tak tawn tawhte leh tawn mek, tawnleh tur thleng pawhin a huam tel bawk. He leilunga hringnun kan hmanho mekna kawngah hian nunphung pangngai baka khawsak ching an awm thin. Chutiangho chu misual tih an ni thin. Misualte chuan mihring nunphung kalsiam an chawhbuai thin avangin che thei lova hrenbeha khuahkhirh an ngai thin. Chutianga mi hnawksak hrenbeh ngaia awmte chu tan inah dah an ni thin.
MIHRING MANTU CHU TUNGE?
State pakhata civil force, dan bawhchhiatna ven leh hmuhchhuahna leh mipui thununa enkawlna kawnga mawhphurtute hi police an ni. An nihna dik tak hi misual mana, chhui zuitu leh thubuaì chingfeltu Official force an ni. An hna chu mipui thupek vawng reng tur, dan bawhchhiatna hmachhawn tur leh miten dan an zawm tur, a nih loh leh dan bawhchhetu mana roreltute hmaa hruaitu tur an ni. Tin, ani chuan an hnenah, “Mi zui rawh u, tichuan, mihring mantuah ka siam ang che u,” a ti a. tih thu bible-ah kan hmu (Mat 4:19). Isua’n mihring mantu tura a koh Petera-te leh police-te hi mihring mantu ve ve mah se, an hna thawh dan erawh a inang lo deuh. Police-te hian misual, dan bawhchhia, tual that, rukhmang leh suamhmang, pawngsual ching leh awmtha duh lote man chhuah leh an sulhnu chhui hna an thawk a. An mante chu police custody-a dah an nih hnuah thiamloh an chan chuan an thil tihsual phu tawk ang zelin tan inah an dah thin. Petera leh Missionary-te mihring man ve erawh chuan ring lo mite leh misual leh dan bawhchhia apiang manin chhandamnaah an hruai lut thin. An fel chhoh viau phei chuan Isua tan in kalvari Central Jail-ah tang hlenin chatuan nunna chang turin an damchhung hun an hmang mai thin. Police-te hi an fimkhur hle loh chuan anmahni ngei pawh an inchaih awk thei a, thubuai rip tak an awrh let ve thei. Misual man chhuah leh sulhnu chhui kawngah police-te hi an fimkhur hle loh chuan mimal nun leh sawrkar thleng pawhin nghawng tha lo tam tak a nei thei a ni.
AIZAWL DIET-A BUAINA KHA?
Kum 1992/’93 lai vel khan Aizawl North College chu Aizawl DIET bul Ramhlun North-ah a awm thin a. College zirlaite hnena PG scholarship sem hun lai vel a ni nghe nghe. Misual pakhatin Principal office a rawk lai chu thil pawi lian tham a khawih hmain DIET Hostel Chief Warden-in a lo man hman hlauh mai a. Aizawl North College Principal kutah a hlan fel theuh mai a, a finthlak hle. Principal pawh hian fim tak leh fing taka a ngaihtuah hnuah Police kutah a hlan chhawngleh hmak bawk a, mithiam an ni bawk a, an fing dun hle. Duh ni se, DIET Hostel Chief Warden leh Aizawl North College Principal-te hian College zirlaite leh DIET Hostela awm, trainees students-te kutah khan hlanin misual hi sawisaktir hrep thei reng an ni. Mahse, chung chu duh lovin Police kutah an hlân var a, an fihlim êt mai. Mahse, police kuta a awm hnuah police custody chhungah misual hi a thih tak avangin an buai hle a nih kha! Police kuta hlan a nih lai hian misual hi a la tha veka kea kalin kutkawl (Handcuff) bun chungin police custody-ah dah luh nia hriat a ni. Hetih lai kara a thileh thut si hi thil mak tak a ni. Hetiang a nih tak avang hian police lam chuan a lo mantute leh anmahni kuta hlan chhawngtute lam hawiin a khawihhlumtu ni thei awma an ngaih an rin man nual a, zirtirtu pa 2 leh Hostel Chief Warden bakah zirlai engemawzat rin man an ni a, an buai hle a nih kha! Mahse, a titu dik tak an man hriatzui a ni ta lem lo a nih hmel.
TUNGE PAN HMASAK TUR?
Buaina leh harsatna a lo thlena police hnena thlen a nih hian police lumum hnena thlen lovin a luhrum lamah tlan hmasak hi a finthlak zawk fo tih hriat a pawimawh hle. Aizawl DIET & Aizawl North College buainaah pawh khan police-te khan rin man an nei nual ni khan a hriat theih a. Khatih lai khan Deputy Inspector General (range) April 27, 1990-a Mizoram sawrkar hnuaia hna rawn zawmtu Pi Kiran Bedi, IAS awm lai kha a ni a. DIET Hostel Chief Warden kha Pi Kiran Bedi hnenah kalin inhnamhnawihna nei ve miah lo an man telte chungchang a sawipui a, Pi Bedi chuan Police Thana phone vatin an rinhlelh mante chu chhuah vek turin thu a pe a, chhuah an ni ta khan sawi thawm a awm a. Khami tuma Pi Bedi thusawi nia an sawi chhawn kha tarlang lawk teh ang-”Tun hnuah harsatna in tawh reng rengin Police Thana leh a hniam lamah kal hmasa lovin thuneitu sang lamah rawn thlen thin ang che u; keini chuan in harsatna tawh a kilkelhin kan rawn hre seng lo, chuvangin, engkim fiahfai takin rawn thlen thin ula, kan lo chingfel thin dawn nia” a ti nia an sawi kha thil dik tak a ni. Police-te hi misual mantu leh hnuchhuitu ni mah se, mihring ve tho, tidik lo ve thei tho an nih avangin hnu chhui kawngah leh kawng hrang hrangah fimkhur taka kan thawhhopui a ngai thin. Pawngpaw hlauh nghal ringawt tur pawh an ni hek lo. Chuvangin, Pi Kiran Bedi fuihna thu nia tarlan tak ang khian harsatna kan tawh changin thuneitu sangah thlen hmasak thin hi kan tih tur dik tak a ni. Ka tawn hriat ve awm chhun tarlang veleh lawk teh ang. Dik lo taka thiltisuala inpuhna chungchangah mi pakhatin FIR a theh lut a. Police duty-te chet chhuah hmain Police hotu thuneitu sangah luhchilhin document fel tak nen thil awmzia kan hrilhfiah a, ani chuan duty-te phone nghalin thil awmzia a zawtfiah nghal a, thu belhchian dawl lo leh behchhan mumal awm lem lo a ni tih a hriat avangin bawhzui lo turin a ti nghal a, a titu pawh chuan a tawpsan ta a ni. Police pawh ni se, tihsual emaw, tihdik loh luih emaw, zepruk leh eiruk, hlemhletna an neih chuan englaipawha hrem ve theih vek tho an ni tih hriat reng tur a ni bawk.
IGP & CONSTABLE-TE HREM AN NI
PTI Report Jan. 27, 2025-in a tarlan danin CBI Court chuan Himachal IGP leh police dang pasarih chu kum 2017-a mitang an kawl lai a thih thuah dam chhung tang turin a hrem. Chandigarh-a Special CBI court chuan Thawhlehni January 27, 2025 khan Himachal Pradesh Inspector General of Police Zahur Haider Zaidi leh police dang pasarihte chu kum 2017-a Jail atanga chhuah an nih hnuah dam chhung tang turin a hrem ta a ni.
January 18, 2025 khan Court of Special CBI judge Alka Malik chuan Zaidi leh midangte chu he thubuaiah hian thiam loh chantir an ni a, chung thubuaiah chuan pawngsuala puh Shimla district-a Kotkhai-a hmeichhe naupang kum tling lo kum 16 mi thah a nih vang a ni. He thubuaia thiam loh chantir dangte chu khatih laia Deputy Superintendent of Police Manoj Joshi, sub-inspector Rajinder Singh, assistant SI deep Chand Sharma, Head Constables Mohan Lal, Surat Singh, Rafee Mohammad leh a hnua constable Ranjit Satta-te an ni.
CBI Public Prosecutor Amit Jindal chuan Jan. 26, 2025 khan court chuan thiam loh chantirte chu he thubuaiah hian dam chhung tang tura hrem an nih thu leh thiam loh chantir an nih thu a sawi. Court chuan thiam loh chantirte chu cheng nuai khat ( Rs 1 lakh) chawi turin a ti bawk niin Pu. Jindal chuan a sawi. Thubuai siamsakte hi section hrang hrang hnuaiah thiam loh chantir an ni a, chung zingah chuan 302 (Murder) 120-B, 330 (a duhdan ang ngeia hliamte chu thupha chawina lak chhuah tirtu), 348 (Confession lakchhuahna atana hman dik loh), 195 (Evidence dik lo pek) 201 (thil tihsual a awm tih finfiahna bo) leh Indian Penal Code-a 218 (public servant framing dik lo record)-te a ni. Zaidi leh midang pasarihte chu Police custody-a tang lai Suraj thih thuah man an ni a, July 18, 2017 khan Suraj hi Kotkhai police station-ah thia hmuh a ni. Mahse, police official-te chuan Suraj thah a nih avangin ama ruala man Rajinder lakah FIR an ziak lut a ni. Kotkhai-ah hian July 4, 2017 khan hmeichhe naupang kum 16 mi chu a bo a, a ruang hi ni hnih hnuah Halaila ramngawah thia hmuh a ni a, Postmortem report chuan pawngsual a nih hnuah rawng taka thah a ni tih a nemnghet a, thubuai ziahluh nghal a ni. State chhunga mipui au thawm nasa tak avangin Zaidi kaihhruai special investigation team chu khatih laia state sorkar khan a din a. SIT hian Suraj telin mi paruk an man a. Police-te kuta a thih hnuah Himachal Pradesh High Court chuan he thubuai pahnih chhui chianna hi CBI hnenah a hlan a ni. Hemi hnu hian CBI chuan kum 1994-a Himachal Pradesh Cadre-a IPS officer, DCP Joshi leh police dangte chu mitang an man thihna chungchangah hian man an ni a, Zaidi hi an man tel ve a ni. CBI chuan criminal conspiracy, tualthahna, evidence dik lo siam, evidence tihchhiat, police kuta thupha chawina, record dik lo buatsaih, etc. te chu uluk taka chhui chian a nih hnuah, dik lova puh police official-te hi charge sheet siamsaka thehluh a ni. A hnuah Supreme Court chuan May 2019 khan Shimla a?angin he thubuai hi Chandigarh-ah a sawnleh a ni. Hetih lai hian Court chuan 2017-a Superintendent of Police D.W. Negi chu thubuaia inhnamhnawiha puh ve tho ni mah se a fihlimah ngaiin a chhuah zalen a ni.
India ramah hian police officer tam tak thil sual tihnaah thiam loh chantir an ni tawh a, chung zingah chuan custodial death, tualthahna, leh police-te inhmuhna lemte pawh a tel a ni. Kum 2020 khan Central Bureau of Investigation Court chuan kum 1985-a Raja man Singh leh a thlawptu pahnih police-te inhmachhawnnaah police 11 an thah avangin police 11 chu thiam loh chantir an ni. Kum 2024 January thla khan India rama khawpui police-te chuan khawpui court-a thubuai ngaihtuah zawh tawhah thiam loh chantirna rate 50% an nei a ni. India rama police officer-te dan anga an accountability chu an thiltih leh an hnathawhna hmuna a awm leh awm lohah a innghat a ni. Fundamental rights bawhchhiat chingte hi official duty-a kal zel turah ngaih tlak an ni lo. Code of Criminal Procedure (CRPC) section 197 hi Bharatiya Nagarik Suraksha Sanhita (BNSS) section 218 nen a inang a. Section pahnihte hian vantlang rawngbawltute thubuai siamsak tura sanction neih ngai chungchang an sawi a ni. He section BNSS 218 (Section 197 CRPC) hnuaia procedural safeguards-te hi police-te’n an hmang sual fo thin a ni.
A TLANGKAWMNA
Thil awmze tlangpui hriat theih tur tawk chu tarlan a ni ta. Mipui civil leh police-te hi thil tisual tawn thei vek kan ni. Mipui zingah pawh thawkaphita mi tute emaw tihreawm zawng leh diriam zawnga Police hnena FIR theh luh sek chingte an awm thin. Khawtlang hruaitute leh roreltute hmalakna tibahlah zawnga ka theih tak emaw tia FIR thehluh nuam ti em em te, ram development project & scheme tihbahlah zawnga a tha lo zawnga FIR chelek reng chingte pawh kan Zoramah hian hmuh tur an awm fo mai. Chutiang zelin Police zingah pawh thubuai chhui chhuah chak bik leh chhui hreh bik deuhte pawh an nei thei awm e. Dik lo taka thamna leh therhlo avanga thubuai chhui rei thiam tak pawh an awm thei bawk. Kan zoram police-te hi chu India ram pumpui thlirin an la ziawm hle. India phai ram lam khawpui hrang hranga police-te chet dan kan han tarlante khi ngun taka kan thlr chuan dan kengkawhtute tih tur awm lo tak tak an ti thin tihna a n. Tun hnaia Himachal Pradesh IGP leh a hote mi 7 thiamloh chantirte pawh khian dik tak leh rinawm takin hna thawk se khitiaang hremna khi an tawng lo tur? Mahse, rinawmna (integrity) an tlakchham tlan avangin hrem hmun lamtluang zawhin jail run thim an bel ta a ni. Mipui, NGO, Kohhrtan leh Police, Official leh India khua leh tui tinte pawh hian rinawmna tlachhama uchuak taka kan nun khua kan hman fo chjuan Jail run thim mai baklah chatuan hremhmun (the eternal lake of fire) lamah hnuh liamin kan awm mai dawn a ni.