- Centenary C. Lalzahawma
YMA hi ‘tlàwmngai páwl’ mai ni lo, kan hnam a ral mai loh nána MIZO HNAM vénghimtu páwl ropui tak a ni. YMA din a nih dàn te, a hlutna te, inkaihhruaina mumal tak a neih dàn te, páwl chhúng inrelbàwl dàn leh YMA-in a tih tùr YMA DÀN BU-a inziak te hi YMA hruaitute leh member te chauh hriat tùr ni lovin Zofa, Mizo ni tawh phawt chuan kan hriat a pawimawh.
YMA hi Zoram chhúng Zo hnahthlák awmna hmun apiangah din a ni a. Kawng hrang hrangah Zofate’n hma kan sâwn phah hle. Manipura Zo hnahthlák Gangte unaute leh Tripura lama Darlawng hnamte pawh YMA-ah làwm lûtin, Zoram páwna Zofate awmna apiangah zàwi záwiin YMA a lo ding chho zêl bawk a, Bangladesh rama Zo hnahthlák awmna thlengin din a ni ta a. Zofate inpumkhatna kawngah pawh YMA thawh hlâwkzia hi a thil tih ahang hian a chiang hle. Kum 2024 dinhmunah YMA Branch awm zât hi 819 nìin, YMA Group awm zât hi 50 a ni. Sub-Headquarters awm zât hi 8 nìin, mipa 292237 leh hmeichhia 205709 kan ni a, YMA member zawng zawng zât hi 497946 kan ni.
June 15, 1935 khán Sâp Missionary-te leh kohhran hotu thenkhatte chuan thalai Páwl din an rél a. An páwl din tùr hming chu rei fë an ngaihtuah hnuin Rev. David Edward (Zorema Pa) chuan ‘Kristian tán bîk anga kan tih chuan mî kan hîp tâwk lo vang a, ‘Young Lushai Association’ ti mai ang u tìin a rawt a. Hemi hnu kum 1947 October ni 7 a Central YLA Committee chuan ‘Lushai’ tih chu ‘Mizo’ tìin a thlák a, YLA ni thìn chu YMA tih a lo ni ta a ni.
YMA chu Politics rawng kái lo, tlàwmngai páwl a ni a, tanpui ngaite tanpuitu a ni. YMA hian thil tum (Aims & objectives) pathum a nei a. Chûngte chu — Hun âwl hman that (Good use of leisure), Zofate hmasâwnna ngaihtuah (Development of the Mizo society) leh Kristian nun dàn tha ngaihsàn (Revere Christian ethics) te a ni.
Páwl chhinchhiahna : Rin bial, a laia Meichher alh ‘YMA’ kuta chelh lai lem chu páwl chhinchhiahna a ni. Meichher kuang pathumte hian YMA thil tum pathumte leh dinchhan a entír a. Meialh êng anga a thlá sàwm te hian YMA Thuthlung sàwm a entír. Ribon-a YMA tih inziak vei lamah Estd., a awm ang a, a ding lamah 1935 a awm ang.
YMA rawng leh Flag : Hêng rawng chi thum, a sen, a vâr leh a dum te hi Mizo rawng neih hmasak ber a nih avàngin YMA rawngah thlàn a ni. YMA Flag rawngin a entír : A sen hian : YMA chu páwl lâr tak a ni tih a entír. A vâr hian : Páwl thianghlim, mi tin huapzo a ni tih a entír. A dum hian : YMA chu mi chanhai, riangvài leh lusûnte thian a ni tih a entír. YMA chu hêng rawng chi thum, a chung berah a sen, a laiah a vâr, a hnuai berah a dum, a intiat thap tùr a ni.
- Tlàwmngaihna, hmanlái leh tùnlai nun
Mizote hi thlahtute atanga hnam huaisen, tlàwmngai leh hawihhâwm tak kan ni thìn. Kan pi leh pute hun lai khán YMA din ni lo mah se, an nun dàn leh an thil tihah an lo YMA daih tawh zâwk. An awmna khua apiangah thalaite chu khawtláng tána mi tangkai tak tak nìin tanpui ngai apiang an tanpui thìn. Chhiat that an tawh nikhuaah nula leh tlangvalte chu an tlàwmngai êm êm a, thalaite chu khawtláng kut leh ke ber an ni tih hriain an tih tùr apiang chu phûr takin an ti thìn. Zan khat mit chhin an tawh nikhuaah pawh chan insem an thiam êm êm a, thlàn laih a ngaih pawhin thalai rual ten an lài mai a, ruang zâwn a ngaih pawhin a khua khuain ruang zâwn an inchuh thìn. Naupangte lah khaw thenawma zualko kal a ngaih pawhin zan thim hnuaiah pawh meichher nèn kalin an tih tùr chu naupang mah ni se puitling takin an hlen chhuak thìn. Chhiat that an tawh nikhuaah khaw pum anga inbuaipui thìn an nih avàngin eng pawh thleng se an thil tawn azir zêlin an insiam rem a, an tanrual miau avàngin thil harsa tak tak anga lang pawh awlsam takin an ti mai thìn. Tute mai pawh mi dangte tanpui nán an hun an hmang tam êm êm a, an mi tanpuia te nun an tihlimin, a tanpuitute nun a hlim bawk a, an inhmangaih tawn miau avàngin khawtláng a nuamin nunho a tinuam thìn. Chu chuan khawtlángah tlàwmngaihna pár vultírin rethei leh hausa, chanhai leh riangvàite thlengin thalaite’n pa chan an chansak thìn. Chu tlàwmngaihna chu taimákna atang veka chhuak a ni.
Tùnlaiah chuan hmanlái angin khawsak a awlsam tawh lo va, engkim mai hi inelna a nih tawh avàngin mi tin mai hi mahni hnaah kan buai êm êm vek tawh a. ‘Tlàwmngaihna nun’ chu mi thenkhat tán chuan ‘chàwi belhna nun’ a ni hial tawh. Mi dang tanpuia tlàwmngaih chhuah tùr chuan tha leh hun mai bâkah sum sèn zêl a ngai tawh ti ila kan sawi sual tam àwm lo ve! thalaite lah zirna leh eizawnna avàngin thingtláng khuaa awm te paw’n khawpui kan pan nasa tawh hle a, chu chuan chhiat that tawh nikhuaah thlingtláng khaw tam takah thalai indaih lohna a nasa thìn hle. Khawpuiah phei chuan mipui kan tamin hna pawimawh tak tak thawk an nih avàngin chhiat that tawh nikhuaah pawh thenawm khawvéngte leh chhúngkhat laina tak tak tán loh chuan hun âwl neih a har tawh hle a. Hetiang hunah chiah hian mi tlàwmngai, mahni hna, sum leh pái kalsana mitthi chhúngte hnêmtu YMA member fel tak tak an lo lang thìn. Mi tam tak zînga mi tlém tê thil tha tih rah kha véng chhúng hmél timáwitu a lo ni a, chu chuan YMA a tiropui thìn.
- Aia upa zah, hmanlái leh tùnlai nun
Aia upa zah hi pi leh pute huna an inzirtír ngun ber pakhat a ni. An inzirtír ngun ang ngeiin naupang zawk ten an aia upate an zah thiam a. He nun máwi tak zirtír tùr chuan mipa naupangte thingnawi fawm rual an nih veleh Zawlbûkah an thing fawm zan tin an keuhtír ziah thìn. Anmahni enkawltute’n taimák leh thuawih an zirtír tan a ni. Naupang lamin an tih tùr an tih loh vaih chuan na takin Val Upate’n an hrem a, thuawih lo chu din hualin an ‘sih sawi’ hial thìn. Chuvàngin naupang thuawih lo chu an zilhhau mai thìn. Upa zâwkin an tirhna apiangah, zan thim kárah leh ruah sûr bur bur kárah pawh an tirh phawt chuan phûr takin an kal thuai thìn. An aia upa zâwkte thu chu hnial thiang lovah an ngai tawp mai a ni.
Pi pute hun lai khán nau zâwkte’n u zâwkte zah an thiam êm êm a, u zâwkte paw’n naute zah phuin an nun an uluk a, an taimàin, hna thawh kawngah pawh nau zâwkte entawn tlákin hna an thawk thìn. Naute hmuha zu rui chîng an awm lo va, zu rui chunga nau zâwk te zah phût tlat lah an awm ngai hek lo. Pi pute rò thil hlu an nihzia an nun dàn leh an thil tihah an lantír zâwk thìn. Aia upate an biak dáwnin koh dàn máwiin a ko a, an tawngkam máwi hman avàngin duat an hlawh thìn. Ruai theh nikhuaa chaw kilho te hian, upa berin a bâr hma chuan naupang zâwkin an bâr khalh ngai lo. Mi ina lèn nikhuaa thingpui in tùr an chhawp pawhin upa berin thingpui no a dawm hma chuan an dawm ngai hek lo. Khawi lo nia vah chhuah te hian tar leh upate tanpuiin an tih ai an tihsak a, an thawh ai an thawhsak thìn. U zâwk te zah thiamin an hmangaih miau avàngin u zâwk te paw’n an hmangaih lêt lo thei lo va, chu inhmangaih tawnna chuan an dam chhúng nun a tinuam thìn.
Aia upa zah hi Mizo hnam ze máwi tak a ni a, chuvàngin dinhmun lama hnuaihnung zâwk pawh ni se, an aia upa tawh phawt chu zah takin an en thìn. Bawrhsap hlui Major Mc. Call, ICS (1931-43) phei kha chuan kan pi leh pute hun lái khán, “Hetiang khawpa nun tha leh ropui hetiang hnam mâwlin an rawn pu chhuak thei hi, an hmanlái nun hun eng emaw vêl lai khán hnam ropui zâwk China ang zîngah an awm tawh a ni ang e,” a lo ti hial a ni. Aia upate zah chungchángah chuan China-ho leh Japan-ho hi khawvêlah an hmingthang lawr hle a, an nun dàn máwi tak chu khawvêl hnam dangte’n an ngai ropui hle a, an nunphung chu ‘Eastern Culture’ an ti hial rêng a ni. Chu nun ngei chu kan pi leh pute hun láia an nun dàn chu a ni. Tùnlai thangtharte nunah aia upate zahna kan tlachham tawh hle a, kan tawngkam chhuak leh kan thil tih kawng engkimah hmanlái nun dàn kan tluk lo hle. Pi pute huna nun dàn máwi an nuna bet tlat ang khán, thangtharte’n kan nunah aia upate zahna kan lantír fo a pawimawh. Chutiang tùr chuan chhúngkua, sikul leh Biak in-ah te aia upa zah dàn kan inzirtír nasat a pawimawh. U zâwk mah ni ila, zu rui reng chunga naupang zâwkte zah phût tlat erawh a fuh viauin a rinawm loh. Chuvàngin, u zâwkte paw’n nau zâwkte zah theih tùrin kan nun dàn kan uluk a ngai bawk. Inzah tawnna awm lohna hmunah thil ropui a awm thei lo; chuvàngin, mi tinte’n mahni inphah hniamin mi dangte kan dahsàn a pawimawh hle. Lui tui pawh a luan hniam poh leh fintu a ngah thin si a!
- Nun dàn máwi, hmanlái leh tùnlai nun
Pi pute hun lai khán naupang tê an nih atangin nun dàn máwia an nun theih nán kawng hrang hrangin an inzirtír nasa hle a. Chûng nun dàn máwi an zirte chu a taka nunpuitu an ni bawk. Hun a inher danglam zèl a, pi pute huna nun dàn máwi an nuna an lan chhuahtír thin pawh zàwi záwiin a dal tial tial a. thangtharte’n theihtàwp chhuaha nun dàn máwia kan nun leh theih nán kan inzirtír nasat a pawimawh hle. A hun lai azir zêla kan nun dàn hian khawtláng a timáwi tùr a ni. Hun a inthlák danglam ang zêlin kan nunphung leh khawsak dàn pawh a inher danglam zêl a. Kan awm hmun atangin ni tin zan tinin khawvêl ram changkàng zâwkte khawsak dàn leh nunphung kan hmu a, kan hria a, kan entawn a, kan ti ve zui bawk a. Hmasâwnna a nasat poh leh nunphung a inthlák danglam nasa a, chu hmasâwnna chuan thil tha tam tak a thlen rualin thil tha lo tak tak pawh a keng tel ve zêl bawk. Chu hmasâwnna lo thleng chu a hlei a hluaka nunpuitu ni lo va, a hun mila nun dàn thiamte nunzia chu nun dàn máwi kan tihte hi a ni. Pi pute huna an nun dàn máwi kha a hlu lo tihna lam ni lovin, kan tùn hunah pi pute huna nun dàn máwi an lan chhuahtír ang kha lan chhuahtír ve theih loh thil tam tak a awm tawh vàng a ni zâwk.
Social media hi ‘khawvêla tual zâwl zau ber, mi zawng zawng chèn theihna hmun’ ti ila kan sawi sual àwm lo ve. Khawvêl a changkàn tawh avàngin páwn chhuak miah lovin mahni khum lai záwl atang pawha mi dangte hriata mualpho mai thei, fak hlawh thei, dem hlawh thei, mi tilâwm thei, mi tina thei dinhmuna ding kan nih tawh avàngin ‘social media’ kan hman dànah mi tinte kan fimkhur a pawimawh hle. Facebook Messenger, WhatsApp, adt., lamah ninawm khawpa hmélhriat lohte biak loh a tha a, mi thil post apiang mahni ngaih dàn lo sawi chhuah (comment) ve thei zêl nih te pawh hi a tha ber lo, thil pawimawh leh tûl tak a nih erawh chuan thuhran ni se. Mi thil post apiang lo comment ve zêl thei nih te hi tih tùr neih loh zia a nih mai bâkah a kam tam thlâk bawk. A bîk takin mipa tán ngat phei chuan tih loh tawp tùr a ni. Chinese Philosopher ropui Confucious-a chuan, “Mi chu a tawngkam khat lekah finga ngaih a ni a, a tawngkam khat lekah fing lo va ngaih a ni thìn. Kan thil sawi-ah kan fimkhur a ngai a ni,” a ti a. Russian thufing paw’n, “Mi chu a tawng atangin man a ni a, bawngpa chu a ki atangin,” a ti bawk. Kan tawngkam chhuak tinréng hian kan nihna leh kan mizia a pho lang chiang hle a; chuvàngin, social media-a kan tawngkam hman dànah fimkhur ila, tawngkam tha hman hrâm hrâm tùr a ni.
Kan thih hnua kan chanchin thi ve hauh lova nung reng tùr chanchin tha hnutchhiah kan duh chuan, kan dam laiin kan nun dàn kan uluk a pawimawh. ‘Lehkha leh hringnun’ hi kan zir kawp a, kan zir thiam hma loh chuan nun dàn máwia nun dàn thiam a harsa thìn. Pi pute hun lai khán lehkha thiam tia sawi tùr an awm lo; nimahsela, an nun dàn leh an thil tih, an tawngkam chhuak engkim mai kha zirna lama mi thiam tak takte tih àwma máwi vek an tìin an nunpui thìn. Nang leh kei nun dàn that leh that loh avàng hian Mizo hnam a ropuiin a hmingchhe thei a; chuvàngin, hnam tána thil ropui kan tithei lo a nih pawhin a timualphotu leh tihmingchhetu nih tum loh hrâm tùr a ni.
Eng thil pawh ti ila, khawi hmunah pawh awm ila, kan awmna hmun leh a hun azira khawsak thiam leh nun thiam hi a tûl êm êm a. Khawvêla hnam ropui tak takte pawh pi leh pute hun lai atanga an lo chin thin hnam nunzia leh nunphung nghet tak an nei theuh va, an chhawm nung zêl bawk thìn. Keini thangtharte pawh hian, pi leh pute hun laia an nun dàn máwi tam tak, hêng — inhmangaih tawnna te, inngaihsak tawnna te, inzah tawnna te, induhsak tawnna te, inpumkhatna te, inlungrualna te, tlàwmngaihna te leh Zo nun ze máwi chi hrang hrang te chhawm nung zêlin, ni tin kan thil tihah a takin i nunpui tlat ang u.