- Debbie Rinawmi
TAWNG HI RAM LAKNA THA TAK A NI: History-ah inawpbehna tam tak a thleng tawh a, chung ang thlir let chuan a awptu te’n an tum chu anmahni hnam thil nghet taka an awpbeh te ah tuh a ni. Chutiang atana tangkai em em chu an tawng hi a ni. ELT zirlaibu ah te pawh hian a phenah English tawng chungnunna leh hlutna chu a laimu a ni a. ELT chu English Language Teaching tih a ni a, English tawng pianpui lo tana English zirna a ni. India ramah pawh kum 1980-ah zirna huanga dah a ni.
French Revolution hma pawh khan a ni a, Occitan tawng kha hman tam a ni a, mi tam zawkin an hmang a, chu chu Romance language an tih zing ami kha a ni. (Romance language an tih chu Vulgar Latin in a hrin chhuah tawng thenkhat te an ni a, Indo European language family ami a ni). Hemi bakah hian regional language hrang hrang te kha an hmang a. Kum 1789-ah French Revolution a lo thlen pawh khan mipui zawng zawng zinga 50% chiahin French tawng an hmang a, kum 1871-ah te pawh mipui zawng zawng hmun li-a thena hmun khat chiahin anmahni tawng (native/first language) angin an hmang a ni. Heng hun laia French hmang tu te hi khawtlanga mi lian, mi hausa leh roreltu te hi a ni a, heng te avang hian lehkhabu tam tak French tawnga ziak chu mi nawlpuiin an chhiar thei lo a ni. Amaherawhchu, Revolution-ah khan regional languages chu tih bo telh telh a, French tawng chu an ram tawnga hman chu an tum ber pakhat a ni a; chu chuan hnam hmangaihna nasa takin a ti alh a, tawng hrang hrang an hman lai aiin an inthurual a, an chak zawk bawk a ni. Hei hian tawng pawimawhna a ti lang chiang hle a, tawng thuhmun hman chuan inlungrualna a paw chhuak tih pawh a kawhhmuh bawk a ni.
TUNLAI THIL AWMZIA: February ni 3, 2022 khan Union Home Minister leh BJP hruaitu ni bawk Amit Shah chuan Uttar Pradesh state-a Loni, Ghaziabad district-a inthlan campaign a neih naa a thusawi naah chuan North East state 8 te ah pawl 10 thleng Hindi subject chu zir ngei ngei tur (compulsory subject) a nih tur thu a sawi. Hindi chu “language of India” a nih thu a sawi bak ah khua leh tui tin te chuan inbiakpawh nan an hmang tur a ni a ti a. North East state hrang hrang te’n duh lohna an sawi chhuak a, Mizoram atang pawhin YMA an tawng chhuak a, sawrkar laipui chet dan hi tha an tih loh thu ziaka thehluh an tum thu an sawi a. Tluangtea, General Secretary chuan, “He thil hi ngun taka ngaihtuaha sawi ho ngai a ni”, tiin The Hindu palai a hrilh a; hetiang huna sawrkar laipui hriat thama an tawnga duh lohna an lantir hi YMA an fakawm takzet a ni. Anni in aw chhuah lo se chuan Mizoram pawn ah chuan theh hmeh ang mai kan ni dawn si a.
ZALEN LO TIH INHRE LO KHAWPIN KAN MIT A DEL EM NI? Kan duhthlanna hmang thei lo khawpa tih ngei ngei ngai thil a nih chuan rah beh kan ni tihna a ni a, hei hi a pawimawh lai chu a ni. He thil thleng ah pawh hian kan ngawihna hian kan hriat lohna a ti lang a tih theih awm e. Rah beh min tumna hmanrua a ni tih hria I la kan tawng talin kan phun luai luai awm si a. ‘Hindi thiam te chu a tha alawm’ kan ti mai a, mahse thil tha awm taka min phuar beh hi an tum a ni thei angem? North East state dang te pawhin optional subject-a dah chu an pawi tih loh thu an sawi a, ‘compulsory’ lai tak kha an helh lai chu a ni. An thlir hi kan thlirpui ve phak lo a ni mahna. Plato-a philosophical concept pakhat “Allegory of the Cave” a puk chhunga tang te nen khan kan inang mang e. Puk chhunga tang ho pawh kha an thil ken hlimthla kha a tak tak emaw an ti a, puk pawn ah khawvel tak tak a awm a ni tih an thianpa in a hrilh pawh khan an awih lo a nih kha. Keini nen hian inanna tak kan nei a, kan hmaa chhawp hi kan tana tha tur tak tak emaw kan ti tlat a, he puk atang hian chhuaka ngaihtuahna kan sena kan zir chian loh chuan he puk pawna khawvel hi kan hre ngai lo vang a, kan hmu thiam ngai hek lo vang; puk pawn ami te chuan min bum min bum mai dawn a ni.
HINDUTVA BAWK A NI THEI EM? Thil reng reng hian chhan leh vang a nei thin a, a hrin chhuah chauh thlir chuan a khingbai a, thiam zawk thiam loh chantir mai a awl thin. Sawrkar laipuia rorelna fawng vuan mek BJP hian kum 1989 daih tawh ah khan Hindutva hi an thurin (ideology) pakhat ah an lo nei tawh a. Anni chuan Hindutva hian Indian hnam rilru, hnam hmangaihna ai a awh an ti a; amaherawhchu, hnam han tih hian an rilru ah chuan Hindu sakhua a kawk tlat hi a buaithlakna lai a ni a, sakhuana hi kan buaina a nih ber mai chu.
Hnam leh sakhua te hi thil hrang daih nia lang mahse thuk taka inzawm si a ni a. India leh Pakistan partition te kha ngaihtuah let I la, tuna kan buaina bawk tho hi a ni. Sakhuana hi a buaithlak ngawt mai, mihring a bual at tawh tak tak chuan a thim a var an thlu lo va, mahni sakhaw vawn lai theuh tha kan ti a, in hmin kan tum theuh si a, tum inang thup te hi thil buaithlak deuh mai a ni. Hei vang hi a ni Islamophobia (Muslim ho duh lohna leh huatna) te pawh a lo awm a, India ramah phei chuan a hluar em em ni. Buaina chhuak a awm a, Muslim ho in mawhpuh an tawk vat zel te hi anni tan chuan a huatthlala khawp ang. Engpawh nise, American sociologist Michael Hetcher a’n ‘peripheral nationalism’ a sawi ang deuhin mi thenkhat hi chuan kawng hrang hrang (vun rawng, culture, tawng, sakhua, adt) a anmahni ang lo te chu an ngai thei lo va, a hlanga awm an duh thin a. Heng hi hnam hmangaihna dik tak a ni thei lo a ni, heng zawng zawng chunga awm tur chu kan mihring puite hmangaihna hi a ni awm e.
Tawng thiam hnem hi a tha, tangkaina mual mual hi a awm thin. Mahni hnam tawng a nih loh avanga hnualsuat mai hi a finthlak loh. English te pawh hi kan tunlai khawvel ah chuan a pawimawh tawh em em a; Mizoram pawn chu sawi lo va lum a ni a, Mizoram chhung ah te ngei pawh hna zawnna khawvel ah chuan hman zel a ni tawh a, a pawimawhna a tam telh telh dawn niin a lang. Zirna run ah lah hian ziak leh chhiar hi kan zir a, a tawng lam hi kan hlamchhiah tlangpui bawk si, thiam nel nual, thiam tak tak si lovin kan awm ta thin a. Eng tawng pawh thiam tur chuan a taka tawng tam a ngai a, note neih thatin awmzia a nei teh chiam lo. Social media (facebook leh whatsapp) lamah hian platform tha deuh mai Speak English with Mizo tih hi a awm a, Home Missions School-a zirtirbu ni lai Pu Daniel Lalrinfela, Armed Veng South-a cheng mekin thahnem ngaia a siam a ni a, Mizo hlang, English tawnga hmasawn duh awmna a ni ; online in India rama chanchinbu lar leh ngaihsan The Hindu editorial te, English hlahril te sawi ho na neih thin a ni a; kan vei rawn civil service exam bei tur te tan hlei hlei a chhawr nahawm a, hlawkpui fe fe pawh an awm tawh a ni. Chutiang bawkin Hindi pawh India rama kan awm chhung chu a pawimawh em em reng dawn, thiam tluk a awm lo. Tuna kan independent dawn te a nih loh chuan 8th schedule-a dah lo duh loh ngawt te hi a atthlak hle. Puk chhunga tang te’n pawn an chhuak duh tlat lo ang chauh kha a ni. Amaherawhchu, in barh luih hi chu puar a nuam lo va, mahni duhthlanna ngeia riltam hnem tura chaw ei hi a lem a nuam a, a lungawithlak nge nge thin a nih hi.