- HC Vanlalruata
Mizote hian Meitei-ho hi ‘vai’ ti a kan sawi ţhin, phailam mite angah kan dah chiah lo deuhva. An ţawng hi Mizo ţawng ang thova ‘Tibeto-Burman’ ţawng zinga tel a nih avangin thil sawi dan thumal inang tak tak kan la hmang. Chutih lai erawh chuan Manipur Zofate leh Mizorama Mizote hi Kristian kan ni a, Meitei-ho chu a tam zawk Hindu an nih rualin Meitei Muslim-ho (Pangal) an tihte tlem an awm ve bawk a. Sakhua hian nunphung a khawih tel avangin kan inmihran ang reng khawp mai.
Meitei-ho hian tun hma zawngin an Hindu chi inthliarna (caste system) avangin tlangmi/tribal (scheduled tribe) nih an duh ngai lova. Tlangmi chu an hmu hniamin an hmusit viau bawk a, an chenna hi phaizawl a nih avang pawh a ni tel mahna. Hun a lo kal zel a, phaizawlah an tawt ta lutuk ni a inhria-in an sorkar hruaitute’n tlangrama cheng Zofate ram chilputa an thlir chu neih theih dan tur kawng hrang hrangin an dap ta a. Chumi atan chuan tlangmi (ST) nih ve tumin ţan an la a, buaina inmung sa tawh chu a puakkeh ta a ni.
May ni 3 aţanga tun thlenga buaina reh thei lova a awm dan hi chu a tlangpui-in kan hre vek mai a. Chutih lai erawh chuan Meitei hnam rilru lo hniamzia leh hnam dangte huatna thinlung (racism) an intuh hneh dan hi sawiin a siak lo a lo ni. Mimal taka Meitei ţhian leh hmelhriat ka neih vete hi rilru chhe tak ka la hre lova. Tun anga hnam hniam lutuk ang mai a an che ta hi mak ka ti hial zawk a ni. Ka hriat vete chu lehkha thiam tak tak leh changkang tak tak, an ngaihtuahna pawh ‘rationale’ tak an ni hlawm.
Zofate nena tuna an inepa an inchemhar mek lai a an chet dan han hriat a han hmuh hi chuan ST dinhmun ai a hniam pek chi an ni hial awm e. Hnam hlun leh hlui, hnam ziarang pawh un tak an ni a. Mizote’n tlang hrang hranga lal kan neih a, kan indo reng reng ţhin lai a lalram ropui tak lo nei tawh an ni a. Lal ropui tak tak hnuaiah an lo awm tawh thin a. Chuti chunga kan unaute laka an khawsak duhdan erawh hi chu a hniam lutuk.
Khawvelin infiamna a hriat lar, sakawr chung aţanga khelh chi Polo pawh hi Manipur a hmuhchhuah niin an sawi a. He infiamna lar tak hi Meitei ţawng chuan ‘Sagol Kangjei’ emaw ‘Kanjai-bazee’, emaw ‘Pulu’ ti te-in an sawi thin a, hei hi sapho khan kailekin ‘Polo’ an ti ta niin an sawi. Saphovin India an chhuahsan hnu khan inremna ziaka India a bet ta an ni a. An ţawng pawh India Constitution Schedule 8-na-ah ziahluh a ni.
Indopui pahnihna hun lai a Japan rawn lut thuk tawh lo dangkirtu kan Mizo sipaite khan khatih lai hunah khan Meitei zingah lirthei siam thiam leh rem khawm (assemble) thiam tak tak an awm tawh thu, hman deuh tawha kan kawm kualna-ah min hrilh. Mizorama lirthei chhe siam thiam (mechanic) tam tak hi Meitei an ni hlawm. Infiamna hrang hrangah pawh Mizote ai-in hma an sawnna a lo rei tawh a. Politics lamah pawh an MP-te chu sorkar laipui a Minister an awm nual tawh. Keini state-in pakhat chauh, chu pawh rei vak lo, kan la neih lai-in.
Chutiang a nih lai chuan mi lu la ţhin, Mizote’n kum za chuang fe ral kan thah tawh loh hnu leh mi lu kan lak ngai tawh loh hnu-ah anni chuan tunhnai-ah pawh an ching viau mai tih kan hria a. Meitei firfiak taka chete hian David Thiek chauh ni lo Zofa an thah lu an tansak a awm nual niin khilama kan unaute chuan an sawi a, a thlalak nen a finfiahna pawh an nei.
Chu ai a hniam leh hnuaihnung zawka an chetna chu Adolf Hitler-a Nazi sorkarin kum 1941 chho aţanga Juda-te a nghaisak dan rapthlak lutuk (holocaust) ai pawha hmeichhe chunga hleilenna rapthlak lutuk tak mai an chelek kha a ni a. Hei phei hi chuan khawvel pumpui a nghawng a, India ram mai ni lo ram pawn aţang pawhin nasa takin an rawn dem rawn a nih kha. He thil zet hi chuan India rama ‘media house’ ţhenkhat, lai taka thil ziah leh puan tum hram hram ţhinte thinurna a cho chhuak ta hial a ni.
Hetianga Meitei-ho chetdan răwng leh răwva tak mai-in khawvel pum dem a hlawh tawh lai leh Mizote leh Manipur-a kan unaute’n khawngaihna leh lainat namen lo an hlawh a. Khawvelin min ţan a ni tih chu US, Great Britain leh Israel sorkar bakah European Parliament-ah hial an sawi chhuah dan aţang hian a lang chiang hle. Chutianga khawvel pumin min lainat a min ţan avang chuan awmdan tawk hre lo leh thiam lo an lo pung ta a. A taka huai si lo, hna thawh peih loh avanga hming lem hmanga social media a duh duh sawi ngama inhreho avang hian min lainatna leh min ţanna hi a letling zawngin a kal anga, Meitei anf ve thovah min ngai ang tih a hlauhawm khawp mai.
Mizo mipa chu ral lakah leh ram lamah (sapui lakah) an huai ţhin kha a ni a. Tunah erawh hi chuan kan tlangvalte hi mahni in lumah thatchhe zetin an pawngpawrh ta em em a, chu chu huaisenna-ah an ngai a, hmun him aţangin an pawr ngam ta chauh mai a. An phunchiarin hmeichhia aiin an ăn lah chu a chhe zawk leh nghâl. Social media a an thuziah leh mi thuziah an chhanna hi nasa taka he hnam tihmaibal a, kan nih lohna tawp, hnamdang ngaithei lo em ema khawvelin min puh theihna tur remchang lutuk a ni tih pawh an ngaihtuah phak lova, an peih hek lo.
Tharum thawhna a thlen a chhungkhat lainate thahsak, in leh lo halsak, chhuahsan leh in leh lo chante tawrhna rapthlakziate, engkim mai chan hrehawmziate an hria-in an ngaihtuah phak hauh lova. Eitur nei lo, chenna tur nei lo thutte dinhmun an hre pha hek lo. Tualchhung indo (civil war) hmachhawn ta ila a hnung lam apiang chuh a, tlanchhiat inring reng an nih loh pawhin raldova chhuak ngam hauh lo tur khan social media hi indona hmun emaw zu ti tlat pek a maw le! In luma lungthu tlawhchhana huaisen awm taka inhrosa kuk kukte hi Mizovin ‘pasalţha’ kan ti ngai lova, ‘huaisen nopui’ an dawm pha ngai hek lo.
Mizorama pawl ţhenkhat pawh hi thil engemaw a thlen a, ram leh hnam tana a taka penchhuah ai a hrohrang tina an awm leh ţhin a. Tun hnai-ah pawh ngaih kawih theih leh Mizorama awm Meitei-ho kutthlak tuma rikrap anga ngaih theih a thuchhuah an awm leh zauh ţhin a. A pawi hle. Kan hming ţhatna, Mizote chu remna leh muanna duhtu (peaceful tribe) kan nihna tibawrhbang zawnga chet hi kan sim a ngai. Chutih rualin kan rama pawl liante an puitlinzia kan hmu leh hi a lawmawm a, hemi kawnga kaihruaitu kan sorkara Home department hotute pawh hi fak tlak an ni.
Kan hriat reng tur chu – he ram hian mi phunchiar leh ancheh, politics a an khingpuite dawt hmang pawha sawichhe peih em em, hming lem hmang a social media hmanga huai ber anga inlantir tuma pawr em emte hi a mamawh lo. A taka ram hmangaihtu, fim tak leh fimkhur taka ram leh hnam tana ngaihtuahna senga a taka chantirtute hi a ni, a mamawh ber chu. Mizo hnam hi a kal fimkhur a ngai a. Chutianga kan tih chuan remna leh muanna leh tharum hmang lova thil chinfel tum kan nihna hi kan chak loh leh dawihzep vang a ni lo tih khawvelin a hre ngei ngei ang.