Hnam ngawichawi

  • H. Lalroluahpuia

Kum 1997, May ni 2-a ropuina rama kaisang ta, Paulo Freire kha mihringte zinga danglamna tha zawk thlentu, ka ngaihsan a ni. Lehkha zir tangkaina, tulna leh hlutnate phawk chhuaka chhawr tangkai thiam berte zinga mi a ni a. A ngaihdan, a nuna lang chiang em em chu, “Zirna chu mihringa hriatna dik leh tha zawk thlentu, thiamna neitute tana danglamna tha zawk hmanga hmasawnna ropui tak nena nun hlawhtling siamsaktu,” tih hi a ni a; mi tin tana thu dik ding chang reng tur a ni.

Dt. 19th September 1921-ah khan Recife, Brazil-a chhungkaw tlawm ve tak atangin a lo piang a. Kum 13 a ni chauh a, rethei takin a pa a sun a, retheihna zawng zawng hi a chhir chhuak zo hial mai awm e: “Ka ril a tam a lutuk a, eng hriatna/hriatthiamna mah hian min thleng ve thei lo, ka a zo vek a ni ber; mawlna/ngaihthahna tih lam chu a ni bik lo. Ka nihna leh dinhmun atang kha chuan zirna (Education) hi vana rah ang a ni a; khawtlang nihphung/inrelbawlna leh hriatna inkungkaih dan te hi chu ka thlir pha ve vuai vuai chauh mai thei,” a ti a. Retheihna awmzia leh hausakna nena a inkar zauzia pawh hmu thiam zelin, hringnun hrethiam berte zinga mi a ni.

Veng chuanhnuai lama ‘ka thiante’ a tih ve ngamte nen chuan naupang dang, vannei zawkte football pet liam chharin an lo intihlim ve thin a. Phunnawi lo ni mai lo, a lungawi ber ang hial zawka an chunga lengte nawmsakna tura thawh kha an hlimna hmuhna zu han ni tlat pek a, a lungchhiatthlak asin! Rorelna fel lo avanga tuar tlawk tlawk, ‘aw’ chhuah tur em pawh nei zo tawh mang lote pawh an ang thei dawn dawn a; mittui phu, naupang lainatawm ber chu an va han ni dawn chiang tak em! Mual laia chet latute erawh chuan an dinhmun chu sawi loh, anmahni chauh tal pawh chu tute nge an nih tih takngial pawh an rawn ngaihsak ve duh chuang hauh lo leh nghal. Mahse, Freire-a erawh kha chu a danglam a ni, chu nun rethei, eng zalenna leh theihna, chanvo tha mahina a thlen zawh ve loh chu a nun bulthut leh hlawhtlinna kailawn atan a hmang thei tlat a. Engmah ni bik si lo kha a ropui asin!

Kum 1943-ah University of Recife-ah dan (Law) zir turin a lut a, philosophy leh psychology te pawh zir telin a tuipui hle. Dan hre mi ni bawk mah se, High School zirtirtu a ni a. Law College atanga a tawn, Primary School zirtirtu, Elza-i nen kum 1944-ah inneiin an fa pangate zinga pathum chu zirtirtu hlawhtling tak an ni ve leh bawk. Freire-a hlawhtlin chhan sawi a nih hian a nupui, Elza-i hi fak a ni ziah a, hei hian inrin ngamna, inlungrualna leh thawhhona hlutzia a tarlang chiang hle. Kum 1946-ah chuan Freire chu Pernambuco Department of Education & Culture-ah Director a lo ni ta hial a, ziak leh chhiar thiam lote zingah thawk deuh berin, zirna kalphung thar, mi tin huapzo leh tha zawk chu a zawng zel a, Liberation Theology beihpui (1970) te pawh kha a tuipui thin hle. Kum 1961 atangin Department of Cultural Extension, University of Recife-ah Director a ni leh a, kum khat emaw chauh a thawk hman tihin hun tha a inher chhuak a, fu chingtu, mi 300-te hnenah ni 45 chhung teh meuh mai zirtirna a pe thei ta a, a rah chhuah pawh ropui tak a ni. Brazil sawrkar chuan ram chhung hmun sang chuang zetah Cultural Circle a kalpui ta nghe nghe a nih kha, a hlawhtling asin!

Kum 1959-a thesis, “Present-day Education in Brazil,” a tihchhuah avangin ram phatsantua puh a ni a. Kum 1964-ah ni 70 chhung zet lung ina khung niin, a zirtirna pawh chu tihtawpsak a ni. Ram atanga hnawh chhuah zui a ni a, Bolivia-ah rei lote a awm hnuin Chile-ah Christian Democratic Agrarian Reform Movement a zawm a. Kum 1967-ah a lehkhabu hmasa ber, “Education as the Practice of Freedom,” ti chhuakin, Harvard University-a Professor (1969) dinhmun hruai thlengtu a lo ni a. Kum 1968-ah khan vawiin thlenga a lehkhabu hmingthang leh khawvel tana danglamna/hmasawnna lawmawm ber tihngam thlentu, “Pedagogy of the Oppressed,” tih chu Spanish tawngin a tichhuak a, kum 1970-ah sap tawnga lehlin niin, khawvelin a hriat zui chhan tam takte zinga hlu ber pawl a ni.

Kum 1970-ah World Congress of Churches, Geneva-ah Special Educational Adviser atan sawm niin, kum 10 chhung a thawk a, khawvel ram hrang hrang fangin zirtir hna a thawk a, a hlawhtling hle. Phalsak a nih angin kum 1980-ah Brazil-ah kir lehin Sao Paulo-ah a inbeng bel a, Worker’s Party a zawmin, puitling ziak leh chhiar thiam lote tan a thawk chhunzawm leh chawt a ni ber. Kum 1988-ah Education Minister niin, kum 1991-ah khan Sao Paulo-ah hun rei tawh tak atanga thupui bera a neih thin, phatsantu dinhmun hiala a lo dinpui, a zirtirna chu hnehtu nihpuiin Freire Institute a din ta hial a, a thih hnuah pawh a sulhnu vawn thatna hmun (Freire Archives) atan a tangkai hle.

Doctoral Degree (honoris causa) thlengin chawimawina chhiar sen loh hlan a ni a; King Balduin Prize te, Prize for Outstanding Christian Educators in 1985 te, UNESCO 1986 Prize for Education for Peace te bak pawh hi sawi sen a ni lo. A bul tanna kha ngaihtuah ila, a hrehawm tuar leh paltlang, thawhrimzia leh hneh takte kha chhutpui ila, thlantui zat zet mittui a seng ngei ngei ang. A hlu a, a ngaihsanawm a ni. Min lo thlir ve reng turah ngai ila, amah zira entawnin a hniakah rap ila, danglamna tha zawk thlentu kan ni ve thei vekin ka ring. Hawh u, i han infiah dawn chhin ang u hmiang, kan hlawhtlin a, Mizoram leh hnam hian a lo tangkaipui hlauh phei chuan a lawmawm dawn em mai!

Hmangaihna, lainatna leh beiseinate neitu an tih thin, zirna hi zalenna atan ni se tih duh em emtu ni bawk, Paulo Freire chuan zir thiamna chu mi dangten lo nei ve sela, chu chuan hriatna dik leh tluantling pein, mihringin a chanvo dik tak chanpui sela tih bakah mihring tha zawk leh nun duhawm tak nei tura siam kan nih ang takin kan zavaia kan hlawhtlin hi a duh a. Ram rorelna huangah a ni emaw, khawtlang anga kan inrelbawnaahte pawh ni se, Freire-a beisei – mihringin a nihna leh chanvo dik takte bosal lova, a pianna leilung dan leh hnam nihphungte chena venhimsak ni chunga rahbeh leh hnuaichhiah, diriam a nihna atanga chhuak tura hriatna dik leh tluantling kan neih a, thilsiam engkimte hi kan nih dan tur ang thlap veka kan awm hun tur hi a nghahhlelhawm a ni.

Taima takin zir ila, nakina kan ropuina tur lam zawk thlir tlatin, a tul a nih phawt chuan tuar leh rih lawk mai ila, beidawng mai lovin, kan zavai hian kan nihna leh dinhmun, theihna zawn atang theuhin danglamna tha zawk, hmasawnna tluantling leh huapzo thlentu ni turin hriatna dik leh tluantling zawng chhunzawm zel tur kan ni. Freire chuan hriatna chu a dikin engkim tana tha a tling tur a ni a, hnathawh tha leh malsawmnnaahte a lang chhuak tur a ni (Freirean Praxis) tiin min zirtir bawk.

Paulo Freire do ber chu awmze nei lova ngawih mawl tawp ringawt thin hi a ni. Naupang rethei, a nihna leh dinhmun te avanga ngawih chuh lo thei lo, hlawhtlinnna hmanga khawvela aw ri tawp thei lo chhuahtu lo ni ta kha, a naupan lai chuan naupang ngawichawi a lo ni tawh thin. Mizote hi ngawih inchuh siak hnamah kan insiam mek niin a lang a. Mizorama mihring tam zawk hi a thlawna dawn ve loh hlau, hlau lo thei lo, dawn ve ngai kan nih avanga ngawih chuh ngai kan ni mai thei a. A vannei zawk tih loh theih loh, sawrkar hnathawkte pawh an chunga roreltute avangin an huaisen thei lova, dik lo a awm palh a nih pawha hmu chiang bertu turte thleng hian kan inngawih siak mai a ngai rih a nih hi maw… Mi dawihzep, ngawi theite felna ramah hian Mizo a tluche mek a; ‘aw’ nei ve nih chauh pawh a harsatna hmunah hi chuan nangmah ber pawhin i ngam si loh chuan tu nge thawk duh bik tehlul ang? A nihna takah chuan a thlawna min pe thintute hian a thlawna pek tur hi an mamawh reng dawn a. Kan ka min hawnsak theitu tur hriatna/thiamna dik kan mamawh a, a thlawn beisei lo thei tura thlantui chhuaka kan thawh a tul bawk.

Hnam ngawichawi Mizote hi indem tawn reng rengin kan buai a, a sawt si lo. He hnam hi hretu, hriatna dik leh tluangtling neitu a nih a, a taka thawktu a nih a ngai tawh tak zet a, harh a hun a ni, kan boral mai dawn. Dik ila, sual kalsanin, huaisennain zui se, Pathian tanpui tlakin thawk ila, i din thar leh teh ang u. Mizo ram leh hnam hi kan ta a ni a, kan neihchhun a ni bawk, Pathian duh ang zelin Mizoram hi kan nunah lo hmasa ber thar leh theuh sela, ka dam ang a, i dam ang a, kan dam tlang chu a ni mai dawn a sin. Beidawng lo ila, tangruala thawkho tlat mai tur kan ni, indem hman a ni tawh lo.

Paulo Freire-a hmanrua chu zirna hmanga hriatna dik leh tluantling a ni a, kan tan pawh a tangkai ang; chutih rualin he hnam hi Pathian thuawihnaah a kir leh a ngai a. Pathian hnen ata kan thu hriatte hi ngawih bopui mai tawh lovin thiltihah chantir ila, hnam ngawichawi nih hi i kalsan ang u. Buaina a lo awm a, dikna tana kan au ve ngam lo a nih chuan sual vulh liantu thawh hlawk ber kan ni reng zawk ang. Mi tha ngawi reng kan thatpui lova; mihring chu tu pawh ni se, nunhlui chhe ber hnutchhiahtu a ni emaw, famkim lote pawhina mi suala kan la chhiar loh theih loh tur a nih pawhin a taka thawk theitu zawk a nih miau si chuan kan hnualsuat theih loh hun a la thleng palh thei, chhantu ngai miau hek le…

Khawtlang siamthatna hnathawktu, rorelna dik leh fel zawngtu tia kan hriat, zawlnei Amosa ngei pawh kha a hun hmasa lamah chuan engmah a ni bik lo, a tulna avang chauha a hunlai khawvela mite tana Pathian hmanraw tangkai lo ni ta a ni. Pathianin Elija chu, “Hetah hian eng nge i tih?” tiin a chhuah chhal a, Ezekiela pawh, “Mihring fapa, kal la, i chhungte hnenah chuan ka thute hi hmangin va sawi rawh. Tawng hrang leh tawng harsate hnenah tirh i ni si lo a; i chhungte hnenah tirh i ni zawk si a,” a ti bawk. Tuna kan nihna leh awm mekna hmun atang theuh hian Mizoram leh hnam tana Pathian hmanraw tangkai ni tura tirh/koh han ni vek thei ila, Pathian thu zawma thawktu kan nih theih vek bawk chuan malsawm kan ni ang a, Mizoram leh hnam hi a dam leh ngei ngei ang.

Leave a Reply

error: Content is protected !!