- Zoliansanga Tlau
March hi tuna kan hman mek Gregorian calendar (Julian calendar thlaktu)-ah a thla thumna niin ni 31 a nei a. March tih hming hi Latin tawng Mathius-Sekeisen (Mars) tihna niin, Rom ho indona pathian leh, a fate Rom-ho thlahtu Romulus leh Remus-a hming chawia phuah a ni. Keini Mizo chuan “Vaube vul lai” (James Dokhuma, Tawng Un Hrilhfiahna, Fourth Edition – 2013, p.623) a nih avangin ‘Vau Thla’ tia hming phuah niin alang.
Southern hemisphere (South Africa, Australia, Agentina leh a dangte) lamah chuan March ni khat a?ang hian ‘favang’ (autumn = “favang”/ fall = “favang thing hnah tlak kawlh hun” tia JF Laldailova’n a lo sawi [English – Lushai Dictionary, 15th Reprint – 2005, p.38, 194]) hun in?anna a ni a. Northern hemisphere (United States, China, India leh a dangte) lamah ve thung chuan ‘nipui’ (Spring= “Nipui” ti-a JF Laldailova’n a lo tih [p.475] leh C. ?huamluaia’n “Sap-ho pawh hian spring an tih hi [kan nipui a ni a] an nghakhlel em em a…” [Dr. Laltluangliana Khiangte, Thu leh Hla Thlitfimna [Literary Criticism]: Mizo Thuziak Thlan Chhuahte Bu Hnihnna, 2016, p.231] tia an lo sawi) in?anna hun a ni ve thung. Mizo hian nipui hun hi nuam kan tiin kan nghakhlel thin a ni ang. C. ?huamluaia (1922 – 1959) chuan ‘Zoram Nipui’ tih essay-ah pawh “Kum khata hun li thente zingah hian nipui lai hi hun mawi nuam ber a nih ka ring…Favang hun rei lote tih mai loh chu hun nghahhlelh em em dang kan nei lo… Sap-ho pawh hian spring an tih hi [kan nipui a ni a] an nghakhlel em em a, hun mawi a ni a, thil tha leh hlimna zawng zawng a entir a ni ang Shelly pawhin mangang takin,
‘O’ wind,
If winter comes,
can Spring be far behind? a tih lawm lawm kha” (p.231) a ti a. Lalsangzuali Sailo paw’n ‘Vau Thla’ tih hlaah chuan,
“…Vau Thla, hun mawi ber leh duhawm ber,
Cham reng mai la – pialleiah hian” tiin a sawi hial a (Laldinliana, Lalsangzuali Sailo Hlate, May, 15, 2007, p. 273). C. Thuamluaia essay han chhiar vang vang hian a thupuiah ‘Zoram Nipui’ tiin sawi mah se, vau thla chhunga thil thleng a sawi em mawni chu aw tih theih turin hetiang hian a ziak a, “Lo vah hun lai tih theih zawng a ni naa, pho ro hun lai a nih zual ber avangin mi tam tak an awl a, mitin daivah an chak a” (p. 232 – 233) tiin.
Khúlam mingo ho pawh khuan he nipui hun lum nuam hi chu an thlahlel ve a ni ang – William Wordsworth-a paw’n ‘Written in March’ tih poem-ah chuan “Like an army defeated, The snow had retreated” a ti a. Tin, thing hnah mawi taka lo chawr no leh pangpar mawi tak tak an vul siau te chu ?awngkam tawi têin “There’s joy in the mountains” a ti a, lui tuite paw’n nunna an nei hialah ngaiin, “There’s life in the fountains” tia a sawite hian nipui huna thil awm dan a hrilhfiahin a sawifiah thiam hle. William Wordsworth-a (1770 – 1850) poem hian ka lung a tileng nang a ni ang, Mizo tawngin hetiang hian ka letling ve khanglang a:
VAU THLAA ZIAH
By William Wordsworth
Bawh-ar a pau a
Lui tui a luang a
Thlakhawng a pau chiap chiap
Lui tui a tle noh noh
Ram dai hring te’n turni hnuaiah khuai ang an chawl.
A tar a zur, a pui a pangin,
Tuan an rel, Sai ang chakin
Sebawng te’n an pet, hnim hring
Thlungluin hnuaitiang a thlir
Sawmli rual ngir chuan sebawng khat a iang.
Darfeng val fan hnu iang,
Sikpui khaw vawt chhum ang a kiang,
Tunah chuan vahchap an bang e,
Tlang chhip a ro rim rem e,
Piallei lettu chuan hlimte’n “Rang takin, rang takin” tiin a pau.
A khi tlang sang chuan, lunglawm a kai tho,
Lui tui luangah nunna a awm,
Vanrang chhum kawla’n a liam,
Thangvan sang mawite’n a pawl,
Khuangruah paw’n hnutiang min chhawn.
“Written in March By William Wordsworth
The cock is crowing,
The stream is flowing,
The small birds twitter,
The lake doth glitter,
The green field sleeps in the sun;
The oldest and youngest
Are at work with the strongest;
The cattle are grazing,
Their heads never raising;
There are forty feeding like one!
Like an army defeated
The snow hath retreated,
And now doth fare ill
On the top of the bare hill;
The Ploughboy is whooping–anon–anon:
There’s joy in the mountains;
There’s life in the fountains;
Small clouds are sailing,
Blue sky prevailing;
The rain is over and gone!”
[Maung Kaung, Poetry for Pleasure, 1942, p.67 & 68].
Kum 2024 kum tir lama poetry bu ka tihchhuah ve ‘Thinlai Luahtu’-ah pawh khan ‘Nipui’ tih thupui hmangin hetiang hian ka phuah ve bawk a:
NIPUI
“Mahte’n ram tuan relin tlangtin ka chuan,
A paw chiai e, tlangtin bawm romei zam,
Tuahpui leh vau vul chuan suihlung min len,
Hlim zai vawrin lelthang, uleuh an zai,
Panlai nun ngaih a na, awmkhua a har.
Mit titlai tuahpui leh vau an vul mawi,
Thingrihnim sial ang tuai tharin an mawi,
Sirvate’n chiar nghianin thangvan an awi,
Ramloh siktui thiang a luang ri her her,
Virthli fim leng a thaw, a thaw hiau hiau.
Turnipui sen a sa, khua thal a ro,
Senmei khu zam doral iangin ka do,
Thangvan sang mawiin senmei vap a leng,
Hnutiang chhawnin min ngai lo te’n a leng,
Rahtea iang ka riang, suihlung a leng.
Chung leng tukloh, thangfen, chhawlhring an zai,
An zai mawi ngei e tukloh ram daiah,
Par mawi phungchawng, nauban, dingdi an vul,
Lengngha te’n tuidaiah hlim zai an vawr,
Lui dung mawiin chung leng chinrang a mawi.
Thuhruk luidung lengngha kan tlunna hmun,
Ngaiin ka dawn hmana panlai tuanna,
Tui theh kangin, nghakuai, nghathal,len nen,
Hlim te’n vawk ngha, tialdawn, sarba kan man,
Kan hlim ngei e tudang reng kan ngai lo.
Tum khat lengngha hreng lunglawm zai vawr haw,
Chhaka’n vahkhua chawlkai lo ningzu kan tawng,
Lak tuma halin tuk loh ram ngaw a kang,
Senmei khu a hrang, haptui, mittui a luang,
Thlabarin, mangangin, thinphu a rang,
Aw, zoram nipui hun nuam i mawi e,
Panlai nun ngaih zual tirtu i hlu e,
Hmana kan tuanna hmun hlui ka ngai zual,
Tunah erawh tuanna mual a dang ta,
Panlai dawnin, suihlung a leng mang e.” (p.42) tiin.
Hla phuah thiam leh zai thiam, thu ziak thiam ni bawk, Lalsangzuali Sailo (1949 – 2006) khan April ni 4, 1977 khan a thawhna JL High School Staff Room tukverh a?ang chuan Tuikual lui kam leh a piah ral a thlîr doh doh a. Range Assam rifles rama kangvar chuan a mit a la hle a, vaube leh far?uah pâr vul chuk mai te chu mawi a ti em em a. Chutah a han hawi kual vêl a romei a lo zâm paw chiai mai bawk si. “Sava leh nungcha dang te – nula leh tlangvalte paw’n nuam an tih hun riau niin a hre ta a” . A ngaihtuahna nena an inkawm mawlh mawlh lai chuan siamtu Pathian thenthiam zia a ngaihtuah chho zel a, tichuan a rilrua thu rawn lang chu a ziak chhuak ta zung zung mai a. Hla mawi em em mai ‘Vau Thla’ tih hla chu April 4, 1977 khan hetiang hian a phuah chhuak ta a:
Vau Thla
“Ka hawi vêl turnipui sensa hnuaia’n,
?uangtuah leh vau, par tin an vul chiai e;
Thlirin mual tin romei a kai chiai e,
Enchim loh aw, vau thla eng nuam.
Aw, Siamtu kutchhuak reng lo ni e,
An fak ning lo hram thiam aw mawi zawngte’n;
Thlir ve teh u, khua tin an mawi hluan e,
Enchim loh aw, vau thla eng nuam.
Siknipui tuar hnu thing lenbuang zawng pawh,
Chawr tin duatin hnah nem chhuah hring nghial e;
Zai tin rem thiam lelthang, ngirtling chenin,
Vau thla ni eng an awi bâng lo.
Tlai nema’n hringfa zaleng naunawnte’n,
Van dumpawl riai boruak thiang lêng kara’n;
Lêng tin kaina sumtuala’n nui hiau ve,
Thlang tlai liam tur kawl eng hnuaiah.
Aw, par tin, nungcha leh hringnun chen hian,
An ral leh ?hin, ni rei lêng thei lo hian;
Mahse, vau thla hun mawi ber leh duhawm,
Cham reng mai la, pialleiah hian.” tiin. (Laldinliana, Lalsangzuali Sailo Hlate, May, 15, 2007, p. 273)
Zosangliani’n a aw mawi tak hmanga a sak han ngaihthlak vang vang phei hi chuan rilru a khawihin thinlung a titui zawih zawih ?hin a nih ber hi maw! Tun thleng hian a phuahtu Lalsangzuali Sailo leh Zosangliani te sak hi ka la ngaithla fo va, a mawi ka tithar tulh tulh a ni ber mai. A hla thu leh a thluk hi Lalsangzuali Sailo sak dan leh Zosangliani sak dan han khaikhin hian danglamna a awm a. A phuahtu hi chuan changtin tlar tawp ber hi a thluk tisângin a sa lo va; Zosangliani erawh chuan a thunawn tlar tawp ber thluk angin a sa thung. A chang tawp ber tlar thumna pawh hi a phuahtu Lalsangzuali Sailo hi chuan “Mahse, aw nang mawi leh duhawm, vau thla” a ti a. Zosangliani chuan “Mahse, vau thla, hun mawi ber leh duhawm” a ti ve thung a. Mizo ziakmi ropui, famta Mafaa Hauhnar chuan “Mahse, vau thla, hun mawi leh hun duhawm” tiin a lehkhabu hnuhnung ber ‘Hringnun Hrualhrui’-ah khan a ziak a. Tin, T. Zorampela’n a lehkhabu ‘SOLFA HUAN (Mahnia zirna)’ tihah chuan Zosangliani sak dan angin “Mahse, Vau thla hun mawi ber leh duhawm” tiin a ziak bawk. A phuahtu sak dan hi a dik ber turah ngaih a ni nachungin, Lalsangzuali pasal Laldinliana’n ‘Lalsangzuali Sailo Hlate’ tih lehkhabu a chuahah chuan “Mahse, vau thla hun mawi ber leh duhawm,” tiin a dah bawk si. A khawi nge dik zawk tih hriat a har ta hle. A phuahtu sak dan hi a dik zawk mai thei. Eng pawh ni se, vau thla mawizia leh duhawmzia tarlangin an sawi theuh tho hi a, i ti mai ang aw.
Tin, a chang thumna tlar tawp ber “Thlang tlai liam tur kawl eng hnuaiah/hnuaia’n” tih hi ‘hnuaiah’ tiin Mafaa Hauhnar (chuan a lehkhabu ‘Hringnun Hrualhrui’-ah) leh Zosangliani (a sak ngaihthlakin) te’n an ti ve ve a. Lalsangzuali Sailo erawhin ‘hnuaia’n’ a ti thung. A thunawn thlar hnihna ‘Thlir ve teh u, khua tin an mawi hluan e’ tih hi, Lalsangzuali Sailo chuan chang hnihna a sak zawha, a thunawn a sak leh chuan ‘Thlir ve teh u, khua tin an mawi mang e’ tiin a sa bîk a! A dangah chuan ‘an mawi hluan e’ a ti zel thung. A chang thumna-a “zai tin rem thiam lelthang, ngirtling chenin” tih a lelthang leh ngirtling chungchang chu Mafaa Hauhnar chuan a lehkhabu ‘Hringnun Hrualhrui’-ah khan heti ang hian a ziak a, “Lalsangzuali hian vau thla hi a duhsak ngang a ni phawt ang, fur lai thereng ngirtling chenin ?hal char laiin a hramtir a. ” Lelthang” a tih pawh hi lelte ti a an sawi bawk rengchal, fur hlo thlawh lai leh favang laia hram ?hin a sawina niin a rinawm. Heti anga a hun leh hmun inmil lova thil thlentir “anachronism” hi khawvela thu leh hla thiam ber berte pawhina an ke an chheh sual palh ve fo-na ?hin a ni a. A demawm hranpa lo ve” tiin. Kei paw’n ‘Nipui’ tih poem ka phuahah khian nipui laiin ‘Uleuh’ ka hramtir a, Lunglei lama ka pu Biaka (M. Biaknghinglova) zirtirtu pension leh lehkhabu chhiar peih tak, Diary pawh taima taka ziaka vawng tha thlap thin leh, thilchikmi chuan a lo chhiar chuan a pawm lo hle a ni ang, nipui laia uleuh a hram ngai loh thu min hrilh ta a. Kei chuan James Dokhuma paw’n “Uleuh : He thereng hi nipui laia hram…” (Mizo Tawng Kalphung, 2006, 2011, p.184) thin a nih thu a lehkhabuah a ziak asin ka ti a. Ani chuan “July thla hian uleuh hram hmasa hi hriat a ni a, mahse hram zawm loin a reh leh a, lawm dawthei hriat hun te an ti a, lawm zinga lo hre tawk an awm avangin. Mahse, unau thawnthu pakhat sawi pawh a dang ang leh kehme an tih pawh hriat dan a danglam angin Mizoram zimteah hian thil hriat dan a danglam thei a nih hi. Pu James Dokhuma hi chu kan vengah pawh reife a awm ve tawh asin maw le, a hun thu hi chu hre fuh awm tak lah ni” tiin min hrilh ta deuh deuh va. Ka lo ngaihthlak liam mai mai thin uleuh hram hun chu ka han chik chho tan ta a. Ka thil chhinchhiahna lehkhabuah, July 28, 2019, July 31, 2021, July 18, 2022, July 21, 2024 hunahte an hram thu ka chhinchhiah thei ta a. Lalsangzuali’n fur laia hram thin ngirtling chu nipui laia a hramtir angin kei paw’n fur lai bawka hram thin uleuh chu nipui laiin ka hramtir a nih chu! C. Thuamluaia khan a essay ‘Zoram Nipui’-ah khan keini min thawp ang deuha ngaih theih turin, “Tin, kan hla phuah thiam neih zawng zawngte pawh hi danglam bik pakhat mah awm lovin, lelte nena piang za, nipui lai awi tih vek tur an ni…A ni, Lelte te, Uleuh te, Ngirtling te, Rengchal te leh Dawlrem te pawh zai vawrna tlang ramah hian hla ti mite chuan tu dang mah an chhun ang tih rin tur a ni lo. An piang rual a, thal lai ngei hian; tin, an thang tlang a, pangpar vul tinreng leh rimtui tak takte zingah leng velin an hla mawi ber berte a lo chhuak a ni” (Dr. Laltluangliana Khiangte, p. 234 & 235) tiin a ziak! Kan hriat tel atana tha chu uleuh ka tih hian thereng chikhat angah ka ngai a, laiking ang deuh thla nei angah ka pawm lo. Hemi chungchang hi ‘Uleuh’ tiin chanchinbu (Vanglaini [Dt 3/07/2024], Zozam Times leh a dangte)-ah ka ziah ve tawh nghe nghe kha.
Atira kan tarlan tawh angin nipui chu vau thla (March) atangin a intan tih kan hre tawh a, a huam chhung hi eng chen nge ni ang? Remkunga chuan “nipui – n, kum khata hun thenna pakhat, ni sat zual thin hun, March atanga May thla chhung hun” (Mizo Tawng Dictionary, 1992, 2008, p.358) tiin a lo ziak a. R. Lalhmangaihsanga chuan “Thlasik (November – February), Thal (March – May), Fur/Nipui (June – August), Favang (September & October)” (Mizoram General Knowledge, 14th Edition-2024, Revised & Enlarged, p.87) tiin a ziak ve thung a. JF Laldailova pawh khan “summer (samar), n. nipui, fur. v.i.nipui tuar” (p.489) tiin a lo ziak ve bawk. Remkunga khan ‘thal’ hun hi february thla atanga April thleng a huam tir a (p. 621), ‘fur’ chu June atanga August thleng a huam tir bawk (p. 621 & 121). Eng pawh ni se, ‘nipui’ chuan March – May a huamah ngai ila, ‘thal’ chuan February – May huam tir bawk ila pawm a nuam mai thei. ‘Fur’ chuan June – August, ‘favang’ chuan September leh October, ‘thlasik’ chuan November – February huamtir bawk ila pawm a nuam mai thei bawk.
“Romantic literature atanga piang thurin (theory) leh thlir dan (criticism) inchawhpawlh, romanticism…” (C. Lalawmpuia Vanchiau, Tualchher Criticism, 2014, 9. 151) kum 1750 – 1870 chhung awh, thu leh hlaa harh tharna chi khat, a thuken leh ngaihdan zinga thenkhat – thinlunga thil vei puang chhuah leh suangtuahna rama chenga lunglenna, hlimna, lawmna leh lungawina lam thil ngaih ropuina leh, khuarel (nature) ngaihvena dah chungnungna bakah khuarel hmanga mihring nun thlirna (H. Laldinmawia, Literature Lamtluang, Third Edition – 2020, p.251) hian C. Thuamluaia essay ‘Zoram Nipui’-ah hian hmun a chhang lian hle niin a ngaih theih a. Nipuiin a ken tel thing hnah chawrno mai mai anga ngaih theih tur pawh ani chuan, “Thlasik khaw vawtin a hmeh thlak, thinghnah hluite kha mawi em emin an lo chawrno leh a” tiin khuarel mawina a’n tarlang phawt a. Chutah, “romei chhum lo zam paw chuk mai kara han hawi velte hi lunglenna vawng vawng a ni” tiin khuarel hmanga a lunglenna kan hmu leh a. A mit hmanga a thil hmuh khuarel thil vanga a lungawina thu hetiang hian kan hmu leh bawk, “Mi tin mai hi han inen ila, kan retheih leh kan thawhrim te kan hre chang lo, kan mitah lungawina a lang a ni” tiin. Hemi kal zelah hian suangtuahna ramah chengin hun liam tawh chhuikira lunglenna thu kan hmu bawk a, “Mi tinin nun hlui kan ngai a” tiin (p.232 – 233).
Romanticism vawrh lartu zinga an chhal William Wordsworth-a pawh khan, poetry chungchanga a sawi “spontanous overflow of powerful feeling” a tih tarlanna pakhat “Written in march (Vau thlaa ziah)”-ah khian vau thlain a ken tel khuarel thil leh an mawina hmuh theihin tarlan a ni a. Chu khuarel (nature) chu hlimna leh nunna kenga neitu anga chhuidawn theih turin a tarlang bawk. C. Lalawmpuia Vanchiau-in, “Romatic poet nun luahtu thil chi hrang hrang chu: 1. Nature (leilung dan kalhmang, thilsiam) hian civilization (hnam fing nihna, zirthiam finna) a luah lan. 2. Imagination (ngaihruatna, suangtuahna) hi reason (chhia leh tha hriatna, rilru fimna) aiin an dah chungnung. 3. Emotion-feeling (thinlung hnathawh, thinlunga vei) hian logic (chhia leh tha hriatnaa thil chhut thiamna) a kalkan. 4. Intuition (rilrua thil awmze hmuh tlang thiamna) hian science (finna, thiamna) a lehthal” (Tualchher Criticism, p.152) a tihte hian William Wordsworth-a ngaihtuahna a thununin a kaihruai niin a ngaih theih a, chu chu a poem ‘Written in March’ tihah hian hmuh theiin a awm kan tithei ang. He rilru leh huhang bawk hi Lalsangzuali Sailo hla phuah “Vau Thla”-ah pawh hian kan hmu thei a. Thil lawmawm deuh chu khuarel Siama dintu Pathian a hmu tel hi a ropui hle. C. Thuamluaia pawh khan, “…khawvel makziate, ropuiziate dawn ve la, siamtu chung Pathian pawh i lam a nih chuan i chhut thei ang” (p.234) a tih bawk kha. Miril famta Mafaa Hauhnar khan, “Romantic poet thenkhat chu thilsiam mawinain a hip bo avangin Siamtu hmu pha lovin an awm a. Thilsiam mawinain Siamtu chu a hliahkhuh tlat a, chuvangin khuarel chu an pathian a, an be hial” (Tualchher Criticism, p.155) a tih huangah Lalsangzuali Sailo chu a him kan tithei ang a, essayist C. Thuamluaia pawh a him kan titel thei bawk ang. Khuarel kan hriat dan leh pawm dan chungchangah ‘pantheism’ “engkim hi pathianin a luahin engkim hi pathian a ni mai tih ngaihdan” (Dictionary of Theological Therms, Revised & Enlarged – 2017, p.269) pawmtu a nih theih a. Tin, khuarela Pathian tel lo anga pawmna ‘naturalism’ an tih “natural law leh a kaihhnawih hmang ngawr ngawra engkim hrilhfiah tumna” (Krista Roluahpuia, Science leh Kristianna a indo em?, 2024, p. 78)-ah min hruai thei bawk a. Chumi kal zelah chuan ‘materialism’ an tih, “van thengreng leh leilung bak hi thil dang a awm lova, pathian a awm lova, Vanram pawh a awm lo; leilung leh a kaihhnawih thil (natural) bak chu lei piah lam thil (supernatural) a awm lo” (Prof. Zaithanzauva Pachuau in ‘Science-in Pathian awm leh awm loh chungchanga a zawhna leh chhana [Scientific Questions about the Existence of God and its Response]’,Hringnun Zawhna Ril: Pathian a awm nge awm lo?, 2015, p.25) tih rinnaah min hruai thei bawk. Eng pawh ni se, C. Thuamluaia ‘Zoram Nipui’ leh Lalsangzuali Sailo hla phuah ‘Vau Thla’ te hi tawi tein sawifiah dawn ilang chuan, John Keats-a’n, “A thing of beauty is a joy forever” a tih leh, “Beauty is truth, truth is beauty” tih mai tur a ni ang, an thlirna tarmit hian thil mawi bak a hmu lo a ni ang tih mai tur a ni. C. Thuamluaia hian nipui laia thleng thin “To – n. (ri hniam lam) thlipui na tak March thla leh April thla vela lo tleh thin…” (Remkunga, p.634) pawh hi a mit atang chuan thil mawi leh a lunglen kai thotu a ni leh tho mai thei.
Ecocriticism chu “mihring leh khuarel thil (nature) leh ram leilung (landscape) inkungkaihna chik taka zirchianna a ni ber a” (H. Laldinmawia, p. 289). Hemi tarmit vuah chung hian C. Thuamluaia ‘Zoram Nipui’ leh Lalsangzuali Sailo hla phuah ‘Vau Thla’ bakah William Wordsworth-a ‘Written in March’ te kha han thlir leh thuak thuak ta ila. C. Thuamluaia’n, “…awmhar run nghah i tum bawk si loh chuan chem tum nen, a nih loh leh engmah kah tum lovin laiphir nen chhuak mai rawh. Kal la, ral leh lamah Ramar pate chu khuang ek ek mah se, bengkhawn suh. Thing buk hlim hnuaiah thutsan la…Ramar pa tuaitir, hel lai nei khawvel nun la thlahlel tak maite chu lo awm ve mai mai ang hmiang; khawvel a mawi nuam a, Zoram ngeiah i chen alawm. Sava thenkhatte chu pahnih lek lekin, khawhar ve awm takin an thlawk lep lep thin ang a, mahse, an te em a, chhungtlai an tling lo va, i kap dawn si lo” a ti. C. Thuamluaia mit leh beng titlaitu nungchate chu an mawina bakah hian an hlutna leh tihnat duh lohna thinlung C. Thuamluaia’n a nei hi a ropui hle. ‘Zoram Nipui’ ngaihnawm tak ziak tura nawrtu, nipui ti nipuia timawitu chu Siamtu thil siam nungcha, thing leh maute an ni tih a hriat theih a. Hengte hi awm lo ta se, ‘Zoram Nipui’ chhiar tur kan nei kher lo mai thei.
Thlirtu mihring an awm chuan thlir tur thil a awm a ngai a. Chu thlir tur thil chu khuarel (nature) kan tih hi a ni a. Pathian thilsiam zawng zawngte hi an ni. Thilsiam zawng zawngte hian he kan chenna khawvelah hian inmamawh tawnin kan cheng za a. A nih dan tur taka thil a awm a kal theih nan inbuk tawk takin Siamtu’n a siamte vek kan ni bawk. Lalsangzuali Sailo pawhin a mit that laia ni sa hnuaia vaube leh tuantuah par leh romei a hmuhte chuan a hun hman mek chu vau thla a ni tih a hriattir a. Thing hnah chawrno leh thereng hramte chuan vau thla ni eng an awi ni hialin a hria a. Tlai a lo nihin mitinin van dum pawl raih mai leh ni tla tur eng mawi takte chu thlir chungin an hlim hle niin a hre bawk. Pangpar, nungcha leh mihringte chu chuaia an thih thin thu a sawi a. Vau thla hun mawi ber leh duhawm erawh he leiah hian cham reng se a duh thu a sawi chhuak hial bawk. Hetiang chiah hian William Wordsworth-a pawh khan, “The green field sleeps in the sun” tiin ni sa hnuaia hnim hring an hahchawl nia a hmu hian, va tinat emaw an tana pawi tur zawnga chet lam a awn lo ang tih a rin theih. Tlang hring dup a nih theihna tura lantirtu thing hring leh, cheimawitu pangparte chu, amah mai bakah mihring zawng zawngte hlimna petu nia ngaiin, “There’s joy in the mountain” a ti hian hlimna thlentu, thing leh maute hlutna kan hre thar a. Mihring, amah ringawta hlim ringawt thei lo, hlimna petu, mawina tarlangtu khuarel thil pawimawhna, tarlana a awm hi a va ropui em!
Hlimna, lawmna thlentu kan tih leh mawi kan tihte hi a inang lo thei viau dawn a. C. Thuamluaia, Lalsangzuali Sailo-te mawi tih zawng leh kan mawi tih zawng pawh a inang diak diak vek kher lo mai thei. Hei vang hian hlimna, lawmna thlentu leh mawi leh tha kan tihte hi a hmutu, hretu, a tawngtu, a mihring a zira danglam thei leh thinlung chhunga awm niin a ngaih theih avangin a mimal thil viau thei a. Mi zawng zawng pawm tlan tura mawi leh tha, hlimna leh lawmna thlentu chu Pathian a ni tih kan hriat reng a pawimawh hle. Pathian leh a thilsiamte hi an inkungkaihin an inzawm tlat a, hei vang hian khuarel thilte hian hlimna, lawmna an thlen thei a, mawina pawh an par vultir thin tih kan hria ang. A famkim hun tak tak tur erawh Pathian nen a ni ang. Pathian leh a thilsiamte inkungkaihna i hriat chian poh leh khuarel (nature) thil zahna i nei ang a, Science thiamna hmanga chu khuarel thil leh nihna i hriat thiama i hriat chian poh leh, an hlutna, tangkaina leh pawimawhna te chu i hrethiam thei tawh ang.
Eng pawh ni se, he khawvel lungngaihna, hlimna, khawharna, tahna, nuihna, natna, lawmna hmunah hian, C. Thuamluaia’n, “Ni e, lungngai suh, tuahpui leh vau zawng an lo la vul leh ngei dawn e” a tih i hre thar leh phawt mai ang u aw.