KIR A NGAI!
- HC Vanlalruata
A rei ve tawh. ‘An pai’ ti a an sawi ka ţhianpa pakhat hian ‘back to the future’ tih hi a sawi zauh a. A awmzia min hrilh zui bawk a. Chu a thil sawi chuan min hneh hle mai. A sawifiahna erawh chu tuna kan sawi tum ber nen hian a inmil hranpa lem lova. Ani tuipui ber chu kan khawvel boruak (environment) chhe zel tur venna atana ramngaw leh nungcha humhalh kawnga tlangmi leh hnam hnufual (tribal)-te hman ţangkai chungchang a ni daih.
A ni tak a. Tribal an tih zing ami diktak, kan Mizo pi leh pute khan ţul lovah thing an kit ngai lova, ramngaw an ţhiat ngawt lova, sumdawnna atan ramsa an suat burh burh ngai lo. An insakna atan leh a behbawm bak chu thing leh mau an kit vak vak ngai lova, an ei tur mamawh bak sa an that chiam chiam (wanton killing) hek lo. Mihring mamawh angin sawi ta ila, protein, fat, carbohydrates leh vitamin an mamawh ngawih ngawih hmuhna atan chauh nungcha an that a, chu pawh khawtlângin awmze nei takin an chang tlang ţhin.
Helam hi chu dahţha ta rih ila, tunhma a kan nunphung, tihdan leh ziarâng bakah kan zirna thleng hian in enlêt satliah lova, bu kan let leh ţulna a awm. Kan zir dan phung fuh loh avangin India ram puma nihna sang chelh thei tura rampum huap in elna-a kan tling thei ta reng reng lo deuhthaw ta mai hi, a chhan pakhat pawimawh em em chu sikul hniam lam, pawimawh em em si a kan pianpui ţawng ni lova thil kan zir tak vang hi a ni.
Mahni pianpui ţawng (mother-tongue) ngeia primary education level-a bul ţante hi a thleng sang leh hlawhtling an ni zel ţhin a. Tunlai ţhangthar naupang tak takte zingah pawh state level, national level leh international level-a Mizo lang thama hlawhtlingte hi thingtlang school chhuak, mahni pianpui ţawnga zirna bul tan an ni tlangpui tlat.
Zirna lama mithiamten primary/elementary education a mahni ţawng ngeia zir ţan tura rawtna an pe ţhin hi thildik awmze nei tihna a ni. Nursery atanga sap ţawnga zir ţan kan intih-hmuh tlat hi engtia khalh ngil chi nge niang le? Hei hian kan hnam ziarâng leh kan ţawng thleng pawh hian a khawih pawi thui thei hle tih hriat a tul hle. Sap ţawng leh vai ţawng bakah, khawvel hnam hrang hrang ţawngte hi thiam a ţha a, a tam thei ang ber thiamte chu khawi hmunah pawh an tlangtla ngei ang.
Mahni pianpui ţawng ngei a thil kan zir hian, a bikin sikul pawl hniam lamah chuan kan thil zir kan hrethiam a, thil zir kan hriatthiamna hi zirna (education) a pawimawh ber ‘zir thiamna’ bul ţanna a ni. Sap ţawng hmanna sikul (English medium) a bulţante chuan sap ţawng an zir ngai bawk, an zirlai (sap ţawnga an zir) hriatthiam ngai bawkin hun an hmang a. An mamawh ber thiamna leh hriatna kha an thiam tur angin an thiam thei lo tlangpui.
Tunhma a kan All India service (AIS) leh central service officer zawng zawng kha, khawpui a awm emaw thingtlâng a awm emaw pawh ni se, mahni pianpui ţawnga zirna bul ţan vek an ni ti ila kan sawi sual lovang. “Pal an ping, rûl a awm,” tih vel zir pha leh a hmalam amite kha Mizo hnam chhuanvawr an ni satliah mai lova, engemaw hun chhung kha chu Mizoram hi AIS siamchhuahna hmunpui angah ngaih theih hial a nih ţhin kha. Tunah chuan AIS a lut hi hun rei tak chhung chu khawvar lam arsi ang pharh a tlem an ni ta.
Sap ţawng thiam hi lehkhathiam emaw kan tih tlat avanga changkang lo kan ni a. Sap ţawng leh ţawng dang thiam a ţha em em, mahse, a pawimawh leh ţha ber zawk chu thiamna tak tak, chhawrtlâk thiamna neih a ni a. Lehkha zir bul kan ţan dan hi thlak a, bu kan let leh hi a pawimawh takzet a ni. Sap ţawng ngaihsan luat avanga lehkhathiam nih tling lo leh chhawrtlâk loh kan tam ta hi kan hnam ţhanmawhbawk lian berte zing ami a ni.
Chhungkaw inlaichinna leh inkaihhruai kawngah kan kalphung kan thlak a ngai nasa hle bawk. Rualawhna dik lo hian rilru puitlin lohna leh khawvel thlirdan dik lohna a thlen theih avangin, nu leh pate’n fate rualawt lo a siam kan tum a. Awh tur dik tak hre tura kaihhruaina dik leh ţha bakah, an mamawh kan pek theih bak fa hring lo thei turin engkim a thlawnin a awm bawk. Fa hrin tam ringawt hmanga hnam humhalh tum hi takna nei lo leh thu vuvûk hlauhawm tak a ni a, tam ringawt mah ila kan retheih a, kan harsat viau si chuan, kan aia changkang zawkte’n min chimral tho tho ang a, chimral kan awlsam fe zawk dawn bawk.
Tu leh fa enkawl kawngah hian kum 1950 leh 1960-70 chhova piangte hi an hlawhchham ţan niin a lang a. Khatih hun lai a piang tam tak khan harsatna leh hrehawmna an tuar tlang nasa hle a, zirna kawnga sum leh pai harsatna an tawh ang leh kawng hrang hranga retheihna an paltlang ang kha, an fate’n tuar ve lo se an duhna avangin, fa duat lamah an kal na a, an fate nun an tichhe (spoil) nasa ni a ngaihna a awm lian hle.
Ţhenkhat erawh chuan hemi hma pawh hian Mizo pa-in inchhungkhur a a thuneihna neih ţhin ang vawnghim zo lova, thaibawih an tam tak vang ni-ah puhin, hei hi kum 1950 hmalam aţanga inmung ţan niin an sawi bawk. Engpawh ni se, diktak chuan tunhma anga chhungkua, khawtlâng leh kohhran a fîr tak leh khawng leh khauh taka inenkawl ţhin kha hun engemawti aţang khan a lo dalin a lo dul ta tih hi chu zep rual a ni lo.
Kan hnam ziaráng (culture, custom and tradition) humhalh ngam lo leh thei lo khawpa kan sakhaw vawn thar, Kristianna (Christian culture)-in min rŭn satliah mai pawh ni lova, min bawhbet ta kha a pawi thui hle mai. Kan inbawhbehtir i ti zawk hial teh ang. Hetianga kan sawi chhan chu kan ngaihsan lutuk lem loh Khasi, Garo leh Jaintia bakah, Naga hote hi an vaiin Kristian-ah inlet mahsela, keini Mizote ang em em chuan dawl zawrin an zawr ve lo.
Keini chu sap ho nunphung leh ziaráng (western culture) kha Kristian nih phung tur (Christian way of life) emaw ti a kan inbawhbehtir miau avangin, kawngpeng ţhuam (crossroad)-ah kan ding rei ta lua a nih hi. Kohhran berin kan hnam ziaráng chu pi leh pute huna kir lehna ti a, Israel fate’n Aigupta rama an awm hunlai ngai tawh lo tura min zirtirna hian pawi a khawih thui khawp mai. Hnam ziaráng bosal chu hnam dingchhuak tur zia a ni ngai lo.
Mizo ni chunga kan Kristian theih hunah he hnam hi a takin a din chhuah leh chauh ka ring a, kan hnam ngaihsan (values) kan neih kir leh hunah chauh he hnam hi a hawi pir leh theiin ka ring. Kan kal fuh lo rei tawh a. Mahni pianpui ţawng hmusit khawp a sap ţawng ngaihsanna ringawt pawh hian he hnam hi hniam takah a hnuk thla tawh a nih hi. Kan bul, kan hnam lo dinchhuahna zung (roots) a kan kir leh hma chuan he hnam hi a dinchhuah leh tawh loh ka hlau takzet a ni.