- Chhantea Pautu
William Wordsworth-a ‘thinlunga khat luang liam’ an sawi angin literature hûangah Writer te hi an zalen a ni.
Zir sanna chu hnualsuat theih a ni lo va; mahse, literature hi art a nihna laiah, thu ziak ziaktu thinlunga khat, zir chawp vang ni lova thu leh hla mâwi lo chhuak, an irâwm irh-chhuak chuan, nunna tui, dang ro leh dang char tih hnàwnna a pài tel thin. Zir sanna leh thiamna avangin literature hi a lo awm lo va, thinlunga atanga lo chhuak a ni. Literature-a mi tu emaw theihna chu zirna leh inchhiar zauna chuan tui a pe a, a chawm a, a than lentir a ni zawk.
Mi mawl te te anga ngaihte thinlung chu khuarel mawina nen a inhne chîal a, Siamtu thil siam mawinain an thinlung a fan a, an suangtuahna chuan thil mâwi a pan a, an thinlungah thu mâwi a lo awm tan a; hei hi, ‘Thiamna atangin literature hi kalpui tur a ni,’ tih ngaih dan neitute chuan an hre thiam lo fo ang.
Irâwm irh chhuak thu leh hla (creative writing’l) hi khûarel(natures) nen inhne chiat leh inzawm chiatah ka ngai a; a mâwi zawnga thu chheh(word play) leh thu uarna(hyperbol) hman hi zirna kawnga kan mi thiam ten an hre thiam duh vek lo maithei bawk. Thu ziaktu thu ziahna thinlung hi hmuh thiampui a ngai viau thin a ni, hei hi fakseltu(Critic) inti tam takin an pawh phak lovin ka ring; pawmawm zawk leh thu ziak dan mâwi zawk kawh hmuh thei em em si lo, a ziaktu thinlung hre thiama tawmpui pha chiah bawk si lo sawiseltu thu ziak chu a felhlel fo ang. Fakseltu(Critic) chu dik lo sawisel kawngah a huaisen ang a, kawng dik kawh hmuh tur pawh a hre nghal turah ngaih a ni.
Mak ka tih deuh chu, Mafaa Hauhnâr kha a thu ziak an chhiar chîang lo thin nge, ka hriata, “Kohhran khei leh sawisel a chîng,” ti hi an awm ve khauh thin. JF Laldailova te, Mafaa Hauhnar te hian Kohhran huang ami ten an tih dik loh ni-a an hriat kha huaisen takin an sawi mai thin kha a ni a, anni hian thil dik lo chu a dik lohna an sawi mai piah lamah, a dik lam kawng an kawh hmuh thei zel a, hei hi fakseltu(critic) tha leh tha lo tehfung dik a ni ngai asin, an hre thiam lo mai mai thin a ni.
Mi thu ziak lo chin lehna, fakselna leh duh tuina lo chelek kawngah hian kawng pawimawh pali- a ziaktu rilru tawm theihna, a thu ziak dan fakna te, a thu ziak belhchian dawl lo thur chhuahna te leh, a dik lo leh fuh chiah lo sawi zawha kawng dik kawh hmuhna te hi a awm a; hei hi thenkhat chuan an hre thiam lo deuh niin ka hria. Mak ka tih deuha mi thu ziak kher ngat ngat mai chi hi an awm thin a, fakseltu felhlel zet zeta ngaih tur chi hi an awm thei dawn khawp mai.
Mi thu ziak thlirtu emaw fakseltu (critic)’ emaw chuan, a ziaktu rilru eng emaw chen tawmpui thei turin inbuatsaih se, chu chu a tum pawh tum ve rawh se. A ziah laiin eng ang suangtuahna thinlungah nge a chèn tih pawh hmuh thiam han tum ve bawk se; chutiang fakseltu(critic) ni tur chuan, a ziaktu mizia, khawsak phung, eng nge a tih thin tih te pawh eng emaw chenah a hriat ve chu a ngai ngei ang.
Mahse, a ziaktu mize thatna leh that lohna kha a thlir tur ber a nih loh avangin a mize chhe lai leh, a tlin lohna, a chak lohna leh a derdepa a dawrawmna lai va kher chîam kha fakselna(criticsm) hûangah a tel lo. A chin leha a chin pawr ber tur chu ziaktu(writer) ni lovin a thu ziak zawk kha a ni. Writer mizia chu a chhe lai leh tha lai chhût ve vek tul mah se, emaw, sawi teuh tur hria emaw pawh ni se, a thu ziak thatna lai leh that lohna lai chauh kha thu leh hla fakselna(literary criticsm) hûangah chuan a sawi tur ni awm tak a ni. A ziaktu mizia leh khawsak phung chu a hai der hmiah ang a, a thu ziak atangin duhvtuina a chelek zawk ang a, chu chuan thinlung fîm a keng tel ngei ang.
Kan hriat reng tur chu, thu leh hla fakselna(literary criticsm) hi mimal chanchin ziahna(biography) a ni lo va, fakseltu(critic) pawh mimal chanchin ziaktu(biographer) a ni hek lo, thliar hran thiam a ngai ve khawpin a lang e.
Mi thu ziak kan thlîr a, fakna tur a awm a nih chuan kan fak mai tur a ni; mahse, faktu nih ringawt hian fakseltu(critic) nihna a la phawk chhuak zo teuh lo. Sawi teuh hi a ni meuh lo. Tum tlat chuan, mi hi thinlung tak ni lo pawhin fak theih deuh mai an ni; chu chu, fakselna(criticsm) tum ber erawh a ni lo. Chuti chungin fak phu chu fak mai tur, chawimawi leh chawi kan(promote) pawh an phû a nih chuan tih zel tur, kan fakna avanga Writer-in hma a sâwn phah phei chuan, chu tluka hlut tur a awm kher lo vang; mahse, fakselna hi fakna ngawtah a tawp thut thei lo, a tul phawt chuan huaisen takin Critic chuan a bâk pawh a sawi zel tur a ni ang.
Kan thu ziak sawisel hi Writer tam takin kan dawnsawn thiam loh thil a ni thei a, Writer thenkhat erawh chuan mamawh an intiin rilru zau takin an dawngsawng thiam thin thung. Ziakmi pawhin kan hriat atana tha chu, literature hi criticsm tel lo chuan a than a thu thin tih hi a ni. Sawisel hi chu a har lo khawp mai a, sawisel ngai chu huaisen tak sawi chhuah mai tur pawh a nih rualin fakseltu(critic) inti thenkhat chuan fak an phûna laiah pawh ziakmi(writer) an fak duh lo fo, sawiselna ringawt leh an mizia tha lo leh zirna thleng thlenga um zui an chin avangin Writer tha tak tur pawh an ti hnual a, an hup bet a, an pétin an hnek thin.
Literature hi art a nihna lai vawn ve tlat tur a ni a; chuti a nih loh chuan, kan inkhawng khawlo mai ang. Khawvel huapa Writer larte pawhin an mimal nun leh zirna lamah chhuan tur an nei vek bik kher lo a nia.
Fakseltu (Critic) tha nihna ze dik lanna chu a ziaktu rilru tawmpuia a hmuh thiampuina atanga thlîr a, fak a phûna laia fak a, sawisel tur awm sawisel chat chat zawhah a dik lo lai ni-a a hriat a thur chhuah hnu-ah a tha zawk, a dik zawk, a fel zawk leh kawng tha zawk ni-a a hriat kawh hmuh theihna hi a ni. Fak hluah ringawt theih hi Critic tha nihna a ni lo va, sawisel tur hmuh theih em em pawh a la ni chuang lo cheu, fak leh sawisel zawha kawng dik kawh hmuh theitu hi Critic tak tak chu an ni. ‘Critic’ tih thumal hian khing kan sawi ho khi a fun fel famkim vek zawk a ni.
Mak leh deuh, han sawi tel hrâm ka duh bawk chu, Kohhran hûangah Kohhran hian a ti dik famkim bik zel turah âtthlak takin mi thenkhat hian kan ngai deuh thin emaw ni!t Roman Catholic Church kha kawng tam takah dik lovin a lo kal sual tawh a, rinna leh Bible zirtirna laimu-ah te, ram inrelbawlna leh rorelnaah thûk takin an Kohhran a inrawlh a, an duham zel a, Sawrkar leh Lal te chungah thu an neih tawlh tawlh a, tichuan kum zabi 14-17 inkar vel khan siamthatna(reformation) pui tham tak a lo awm a, chu’nga an puipate chu Martin Luther te, Huldrych Zwingli te, John Calvin te kha an ni. Keini Mizote zingah pawh, Bible lehlin kawngah leh thil dangah duh tuina(criticsm) thahnem ngai taka chelek taima chu JF Laldailova te ang kha an ni.
Kohhran hian thil an ti dik lo ve thei chiang bal a, a dik lo chu sawisel hreh lo tal ila, “Synod duh loh zawng ti lui Sawrkar chu an tla zel ang,” te hi kan ti mai mai, ngaih ropui tur zawk ngâi ropui lo hian, ropuina neitu Pathian hi en lovin Kohhran kaltlanga a kual thui zawnga chung lam dawr chauh tur emaw te hi kan lo ti mai mai ang tih a hlauhawm. Miin an tuar a nih chuan Pathian duh loh zawng an tih vang te pawh a ni zawk ang. Kohhran kal dan zawng zawng hi Pathian duh dan a nih vek leh vek loh pawh i chian miah loh hi.
Kohhran chuan Pathian a zawm fo va a, Amah Pathian duh zawngah chuan chung lam humhalhin a awm thin a ni zawk ngai; chutihrualin, kan Zotawng hman dik loh tam tak hi Kohhran hûang atanga lo chhuak leh intan a ni.
Mmm le, i fakselna khan Writer a chawi kangin a ti hmasawn nge, a ti thanthuin a ti hnual zawk, chhut tham tak a ni thei. Fakseltu felhlel i nih loh ka beisei, ka lakah pawh.
Dâwn la, inserha ka chelh tlat che kha,
Dâwn la, ka phelh lo, kan thlun thu zawng mâw;
Dâwn la, rinawmna, i tân chauh dah a,
Ka vawn, ka thinlung, chhun nawn lul suh âw.