- Rev Remlalfaka
Aizawl-ah Bethlehem Veng a awm. Mizoram khaw pakhata nu pakhat hming chu Laledenbethlehemi a ni. South Africa leh Pennsylvania-ah te hian Bethlehem city a awm tlat. Bethlehem church te hi khawvel hmun tinah a awm emaw tih tur a ni hial mai. Connecticut-a khaw pakhat chu ‘Bethlehem, the Christmas Town’ an ti kher! Hmun, ram, in leh zirna hmun, Bethlehem hming chawi hi khawvelah a thahnem khawp mai. Krismas boruakin min han tuam tak tak hi chuan mi tam zawkin kan la hmuh ngai reng reng loh, Bethlehem ngai hian kan kur thin a nih hi! Chutiang taka Kristiante thinlung luahtu, khaw namen lo tak mai chanchin sawi hi thil tihawm tak ni ve tlata hriatna ka nei a. Mizopa ngaihtuahna atangin, a vate khawthlirin Bethlehem leh a chheh vel i’n thlir thuak thuak teh ang.
Bethlehem tlang
Bethlehem tlang tih kher hi chu kan Bible-ah kan hmu lo. Mizo thinlungah erawh ‘Bethlehem tlang’ hi a chiang riau. Davida pianna leh lal atana hriak thih a nihna hmun, Jerusalem atanga mel nga leh a chanve a hla, ‘Davida Khawpui’ tia sawi thin hi a nep lo, a te ber tawp lo.
Hmanah, BC 700 vela zawlnei Mika’n he khuaa ‘Awptu’ a lo pian tur thu a hrilh lawk atang phei kha chuan Bethlehem hian mi ngaihven a hlawh lehzual a. A hrilh lawk ang ngeia Lal Isua a lo pian tak atang phei chuan khaw thianghlim, khaw ropui leh hmingthang, Krismas vuakvetah phei chuan ngai em ema kan kurpui thin khaw ngainatawm a lo ni ta. A khua te hmuin la tlawh ve lo mah i la, Mizo thinlungah chuan ‘Bethlehem tlangpui’ hi a inkham ruah reng mai a nih hi.
Bethlehem Khualbuk
Khualbuk zawng zawng zingah hian khualbuk hmingthang chu a va ni em! Lal Isua thlenna pawh ni lo, a thlen tak lohna kha a ni chauh leh nghal a! Isua kha thleng ta phei se, eng tiang taka hmun pawimawh nge a nih zui ang aw?
Professor pakhat Todd Bolen chuan khualbuk tih hi lehlin dik lo a ni, a ti tlat mai. “Greek tawnga kataluma tih hi man chawia thlenna khualbuk (inn) ni lovin, mikhual pindan (guest room), hmun thenkhata ‘pindan chungnung’ tia kan hmuh sawina zawk a ni a, he thu mal hi khualbuk sawi nan Luka’n a hmang ngai lo,” a ti. Hming ziak tura mahni khua theuhva kal kha an ni a. Josefa pawh Bethlehem khaw chhuak a nih avanga he khua hi pan an ni.
An khaw hlui a ni bawk a, an chhungte chu an han pan ve ngei a, mahse an ‘mikhual pindan’-ah hmun an chang tlat lo. Eng nge a chhan? Josefa te nupa kha Juda danah nupa tak (legitimate couple) an nih loh avangin an chhungte hian an lo pawm thei lo a ni, an ti. ‘Khualbuk vengtu’ tih Bible-a a inziak lo chunga “Khualbuk vengtu i ui lo’m ni…?” tia kan tap per pur mai thin te hi kan lo ti dik ngut na nge maw? Eng pawh ni se, Chungnungberin a thilsiam khawvelah thlen in a hnawng tih erawh kan chiang.
Bethlehem Bawng In
Kan Bible-in Isua pianna kha bawng in a ni tih a sawi lo, bawng in a ni lo tih a sawi chuang bawk hek lo. ‘Ran chaw pekna thleng’ chauh sawi mah se, bawng hi an ran vulh pawimawhte zinga mi a nih ve avangin bawng in a ni lo, kan ti ngawt thei chuang hek lo. In chhawng hnuai bera an ran vulh hlu bik an dah thinna a nih a rinawm thu erawh mithiamten an sawi. Mahse, kan hla phuahtu leh letlingtute hian engtia bawng in lo ti tlat mai nge maw an nih ang aw?
Eng in pawh ni se, mihring chenna tura ngaih loh, ran in-a khawvel chhandamtu a piang tlat mai hi mak zawng a mak a ni! Kan Lalpa pianna hi bawng in a lo ni chiah lo a nih pawhin he Mizo Kristian thinlungah hi chuan ‘a pianna Bethlehem bawng in tlawm,’ a ni reng fo vang. Hetah, kan thinlung bawng inah hian a piang tlat a lawm!
Bethlehem Arsi
Bethlehem hian ama pualin arsi a nei em ni? Khawvela arsi hmingthang ber hian Bethlehem hming a chawi tlat. Hmu ve hawt lo paw’n ‘Bethlehem arsi eng mawi’ tiin kan han kur ngaih ngaih zel mai a nia! Mifingte khan an fin man an tel chiang khawp mai. Isua an hmuh bakah he Bethlehem arsi avang hian dai leh tawh ngai lo turin an hming an chher!
Bethlehem arsi hi eng nge a nih chiah, tih chungchangah zir mite ngaihdan a thuhmun lo. German astronomer Johannes Keplera’n BC 6 vela Jupiter leh Saturn intawhna avanga arsi eng thut lo awm (nova) chungchang a sawi te, Korean leh Chinese arsi zir mite’n BC 5 vela nova emaw simeikhu emaw a lan ngei thu an sawi te, mithiam thenkhatin hun eng emaw chen lo lang thin Uranus chu Bethlehem arsi nia an rin thute hian beng a verh hle. Thil tak tak ni lo, Kristian hmasaten an chher chawp (myth) mai mai nia ngai pawl an awm bawk.
Eng pawh chu lo ni rawh se, Bethlehem arsi hi kan thinlungah a fiah. Kan Lalpa pianna kawhhmuhtu arsi ropui a ni a, lei leh van lal ber a piang a ni tih min hrilhtu ‘Bethlehem arsi eng mawi ber’ a ni reng dawn!
Bethlehem dai reh
A hming atang ringawt pawh hian lung a leng nghal ruih thei nia! Hei pawh hi dai zawng zawnga dai hmingthang ber a ni chiang khawp ang. He daiah hian a ni, khawvela Krismas hmasa ber chu lawm a lo nih!
Vantlang mawngphaha awm berampute, thlasik dai fim hnuaia ngui tak leh khawhar taka an lo awm lai mek chuan kha ‘Bethlehem dai rehah’ khan he leia Krismas lawmna ropui ber mai chu a thleng! Chatuan khua a var ta! Berampute’n ropui an hmu! He nau piangin a rawn thlen Chanchin tha hi ‘mi tin ta tur’ a ni tlat. Chu chu mi’n a dawn tawh chuan, he thinlung ‘Bethlehem dai khawharah’ hian Krismas ropui a thleng reng mai thin a lo ni.
Chutichuan…
J.F. Wadea’n “Hlimin leh lawm takin Bethlehem khaw lamah chuan lo haw rawh u’ tia ringtute min sawmna chu Patea’n, “Aw Bethlehem tlang ka thlen hma chuan chawl lovin ka kal ang,” tiin min lo chhan sak tawh a. Hei hi kan hla ni kumkhua se. La hmu miah lo pawhin inthlahrung miah lovin, “Aw nang Bethlehem ka va ngai tak che em!” i ti vawng vawng mai ang u. Bethlehem hi zawng, mita hmuha fiah a ni lo va, a hmuna kala chiang a ni hek lo. Thinlunga thleng fiah chi a ni.