- HC Vanlalruata
Mizote hnena Pu Buanga leh Sapupa te pahnihin chanchinţha an rawn thlen tirh aţangin nimin kha kum 128 a tlinna chiah a ni a. Lalhruaitluanga Ralte chhui danah erawh chuan a hma kum thum kalta, March ni 15, 1891 khan Silchar aţanga Syhlet-a lo chhuak chhovin Mizoram (khatih laia Lushai country ti a sap hovin an sawi)-ah mingo missionary hmasa ber Rev. William Williams chuan Mizote a rawn hmu a. Mizoram leilung a rawn rah tak hi chu a hma ni chiah a ni mai thei.
Lalhruaitluanga Ralte hi High School-a inpawl rual kan nih bakah pa thilti mai mai lo, chhui chian dawl taka thu ziak ţhin a ni tih ka hria a. A lehkhabu ziah – ‘Zoram Varţian’ a missionary lo lut hmasa chungchang hi nasa taka a zirbing hnu a a ziah a ni tih a bu chhiar hian a chiang hle. A hma a Kristian hmasate leh kohhran hruaitute ngaihdan, Rev. William Williams khan Mizoram a rawn tlawh ringawt a, chanchinţha a hril lo tih kha a zirbingna hmangin a rawn let thla a ni. Kohhran bilah chuan Presbyterian Kohhran hi Zosaphluia rawn din a ni a, Mission Veng kohhran din kum 1898 hi Presbyterian din kum ni berin a lang a, Baptist Mission Society tirh a Pu Buanga leh Sapupa te chhim lam a Baptist kohhran din tura an thlen kum 1903 kha Baptist Kohhran din kum a nil eh maiin a lang.
Engpawh chu ni se la, Mizote’n chanchinţha kan dawn kha kum 130 bawr vel kal ta a nih tawh chu. Mizoram chhung bikah hian Kohhran upa ber berte chu Presbyterian leh Baptist kohhrante an ni a. Kum 130 chhung hian eng angina nge hma an sawn a, an huai sawt nge an dawihzep sawt? Kohhran hmasawnna hi khawvel thila biakin leh kohhran pisa neih ropuite, ram ngah leh in tam tak sakte hi a ni ber em? Kristianna a nghehna lamah hma a sawn nge a hnungtawlh zawngin a kal tawh zawk? Heng zawhnate hi kan kohhran hruaitute hian an thinlung chhung ril bera an ngaihtuahna, hruaitu dangte mitmei veng hauh lovin chhang ta sela an chhanna chu a ngaihnawmin hmasawnna inţanna a ni ngei ang.
Tunhma kha chuan Kohhran hruaitute khan an duh fĭrin an thîkthu a chhe êm êm a, an duh fĭr lutuk mah mah a ni hial awm e. Engemaw hunlai phei kha chuan tlangval nula rîmte, inlawmte, Pathianni a ram kalte thleng khan an phuar a. Harhna a thleng ţhin a, chu chu Kristian punna atana ţangkai em em leh kohhranmi tipungtu a nih rualin thlarau chhiava leh buai lutuk ang chi kha chu an zilh ngam hle. Keini hriat phak ve ruai ruai chinah pawh kohhranin thuhriltu a a rawih pastor ngei pawh a thusawi dan kha zirtirna dik lo ni chiah lo mahse, a him lo tiin a thusawi lai pulpit aţangin an chhuktir tawh a ni.
Tun hnu hian ‘beram inruksak’ tih vel boruak vang hi ni maw, kan kohhran hruaitute hi an huaisen ta mang hauh lo mai a. Pastor huaisen kan hriat hnuhnun’ pawl chu Rev. Thansiama te kha an ni ta mai awm a sin. Zu do kawnga sorkar nawr nat bak chu kan kohhran hruaitu tam ber hian huaisen taka nawr leh din ngamna an nei ta meuh lo tih hi mi tam tak hmuh dan a ni ta. Hei hian kohhran tan leh kohhran mipui tan pawi a khawih thui hle a, kan Mizo nun pawh a tichhe thui ta khawp mai.
January ni 2, kum thar a Pathianni hmasa ber Zarkawt Presbyterian kohhran zan inkhawm lai a zawlnei inti pakhatin pulpit bul lawka kohhran upate hnunga ţhu Chief Minister pawndum a va sintir ngam ta mai khan ngaihtuah a tithui hle. Zawlnei anga mi ţhenkhatin an ngaih leh an zui, Kristian inti ve bawk siin khatiang taka biakin a zah lohna a lantir ngam bakah, a thiltih kha politics nena inzawm a ni bawk si khan kan kohhran inrelbawl dan leh biakin chhung thianghlimna (sanctity of the church) tihbawrhban pawisak lohna a lian tawh hle tih a tilang.
Setana betu ni a inchhâl, ruihhlo ngaih nena chichawm a maksak taka biakin chhunga chête hi chu hriatthiam loh tur pawh a awm hranpa lo. Chutih lai chuan tunhma a Pathian biakin kan zah êm êm ţhin ang nasa taka bosal a, biakin chhunga thil awmte rawk a ru duh an awm ta hian thil thui tak a entir awm a sin. Chutiang chu misual awmherhah pawh ngai ta ila, Pathian thlarau chen chilh ni a inchhâl, ze maksak tak tak khêl a, biakin thianghlimna meuh pawh mêna thlaktute lakah hian kohhran hi a lova luakchhuakin a nêmin a tawlh thui ta lua ni berin a lang.
North Vanlaiphai khua a tleirawl/rawlthar rual, pawl 10 leh 12 ekzam hmachhawn mai turte’n nausen nun tem thar leh ni awm taka ze mak an khelh lai khan a hmunah kan han tlawh ve a. An bialtu pastor leh upate khan kohhran hruaitu nih an tlin lo hle. Tui luang sulêt zawnga kal ngam lo leh kohhran mipuite hma a kal a hruai ngam lo, a tam zawk duhdan ni a hriat vanga a hniak tam lam lam zui ching, hruaitu nih tling lovah kei chuan ka ngai. Hruaitu chuan a hruai tur a ni a, a tam lam ngaihdan la a a tam lam lam zuitu tur a ni lo. Vanlaiphai khaw tleirawl engemawzat khan an zirna kha kum khat aia tlem lo an hloh hlawm a, kohhran hruaitute leh KŢP hruaitute kha dem loh theih an ni lo.
Nikum lama Mizoram pumin hrileng kara kan hlimpui a kan nuihpui (kan ti dawn emaw ni?), Sailutar khaw kohhran chamchilhtu, thuhriltu ni a sawi, James-a kha an khawtlang leh kohhran khan an dawh rei hle-ah mi tam takin an ngai a. An dikzia hi a tawpah chuan a lo lan’ chhuah tak kha, kan hre vek a, sawi nawn a ngai love. Thil dik lo ni a rinhlelh khawingam hi a tawpah chuan a pawi fo ţhin reng a. Sailutar kohhran leh khawtlang hruaitute khan mihring lemchang hlau lovin a takin Pathian hlauvin ţih sela chuan chhe lutuk thleng lovin amah pawh kha a him thei mai thei a sin – tunge hria? America rama a hmingpuipa anga amah zuitute a hraihlum hman lo erawh kha chu a lawmawm viau zawk mai.
Sakhua reng rengah hian thil maksak hian a lailum luahin dangdai taka thiltih chingte hian hun engemawti chhung chu lawm an hlawh ve fo tih hi khawvel chanchin kan chhiar chuan kan hre ngei ang. Hindu puithiamte hlei hlei hian ‘rinna avanga taks damna’ (faith healing) hi an uar a. Taksa damna duh avanga chin tawk nei lo khawpa kal duhte hi sakhaw hrang hrang betu zingah an awm. Chutiang a thlen lohna tura kawngkhar vengtu rinawm ni turin kan kohhran hruaitute hi an huaisen thar leh a pawimawh khawp mai.
Hetiang a kan sawi rual hian thui tak ngaihtuah ngai a awm a. Kan kohhran hruaitu ţhenkhatin zu khap an duh lutuk avanga sorkar kalphung tur duan (policy) a an inrawlh thuk lutuk leh, India rama sakhaw tih bik neih lohna thuthlung (secularism) sedai ţhiat zawnga an che hian nghawng chhe tak a nei mek tih hi mi tam takin kan ngaihtuah thleng lo mai thei. A nghawng chhe tak chu hri a lo len tâkah hian a lo lang ta a, kohhran Pathian biak inkhawm chungchanga thutlukna siam thei/ngam lo khawpa kan kohhran liante leh an insuihkhawmna MKHC-in a bo a bang awm lova sorkar thu an zawm ta diak diak hian a lantir chiang hle.
Kohhran tinah hian damdawi lam thiam doctor ţha tak tak an awm vek a, sorkarin inkaihhruaina a puan khum a; a barhluih ngai lovin, hrileng laka kohhranmite invenna atana ţha ber chu kohhranin a hre tura ngaih a ni. Kohhran inkhawm leh inkhawm lohte, inkhawm hunte hi chu kohhran hruaitute’n an rel ngam tur ni awm tak a nih laiin kohhran zahawmna leh mawhphurhna humhima humhalh ngam lovin an awm ta. “Hetiang lam hi chu kohhranin kan lo rel ve mai ang chu,” ti ngam kan hmu lova. Sorkarin thupui a vai hma a a hminga a ráwn pawl ţhenkhat zinga pakhat dinhmun chauh an hauh pha ta, zahthlak an ti lem lo ni awm tak a ni.
Kohhran hian sorkar hi do sela, sorkarin tihtur a tih leh thupek chhuahte hi dodal vekin zawm lo se tihna a ni lo. Pathian thil leh Kaisara thil chawhchawrawi loh kha a fuh ber tih kan sawina mai a ni. Sorkarin hrileng vanga inkhuahkhirhna a siam reng rengin Raj Bhavan te, High Court (Aizawl Bench) te, State Assembly-te chu anmahni a ruahmanna lo siam ve turin a ti mai ţhin kha a ni a. Sorkar peng pawh ni lo, kohhran tihtur a tuksak hi chu ngaihtuah chian a ngai ta a ni.
Kan sawi thui ta. Engpawh ni sela, ram hruaitu ţha kan mamawh tih kan sawi fo rual hian kohhran pawh hian hruaitu dik leh huaisen a mamawh ta hle mai. Intih zawlnei chawp avanga vawk lal lena leng a, siak nei ang hrim a Sailo ni chuang kal ngût ngût chingte zilh ngam lo, ze mak khel apiang hlahthlem a, kohhranmite duhdan ni a hriat avanga tlawn ngawt ching kohhran hruaitute hi an inenlêt chu a ngai a ni. Kohhran hruaitute an huaisen loh zel chuan a paurau apiang duhthala an chetna mual inkhawm kan buatsaih reng dawn niin a lang.