- H.C. Vanlalruata

Tunlai a Mizoram a lâr leh titi titamtu ber, social media luahtu tam ber ni bawk chu khilam aţanga kuhva ro Champhai district a lo luh chungchang hi a ni a. Champhai khawpui-ah pawh nimin lawk khan hemi chungchang kaihhnawih ni a ngaih theih a district bawrhsap sawn chhuah duh loh lantirin kawng an zawh a. Mizoram hmun hrang hrang a chéngte pawhin ‘social media’ kaltlangin a chanchin tlangpui leh boruak rawn irhchhuah dan tur chu kan hre deuh nual awm e.
Kuhva hi a ro leh a hring a awm a, a hring hi chu panhnah leh chinai nen kan ei ber a. Kuhva ro hi kan naupan lai chuan panhnah a chinai tahah kilthumin an khawr a, kan ei ber a ni a, Mizote’n kuhva hring ei kan chîn tak hi Meghalaya a chengte tihdan kan lak a ni mai thei. Tuna kan buaipui tak luai luai kuhva ro hi chu kuhva hring anga panhnah leh chinai nena ei ve mai chi a ni lova,tunhma a kan ei ang pawh kha a ni chiah lo mai thei. Sâwngbáwl a, a hlutna leh man belhchhah (value added) a man to zawka hralh theih a ni an ti.
Kuhva chungchang inti hre deuhte sawi dân chuan kuhva rah hring kan kamram mai mai hi ‘agriculture product’ anga ngaih a ni a, kuhva ro erawh hi chu ‘value added’ tih a nih hnu-ah ka tihtuina ang chi vaihlo kaihhnawih (tobacco product) a ngaih a ni an ti thung. Kan hriatthiam dan tur chuan ‘supari’ an tih mai phai vaihovin an ţhial ţhin, Mizote pawhin ei kan chin ve tak em em ang chi ‘gutkha’ ang chite nena inlaichin hnai (cousin) niin an sawi bawk.
Engpawh ni se, kuhva ro hi zu ang deuh a ni a, zu in leh zuar itsiktute’n khap tura sorkar an nawr chiam ang deuhvin kuhva ro pawh hi a buaipui ve lem lo ţhenkhatin an dodal mai niin mi ţhenkhat chuan an sawi a. Zu hi mitin tana thil ţha a ni lem lo tih kan hre vek a, mahse, in duh an tam avangin Muslim ram tih loh chuan khawvel ram dangin an khap ngai tawh lova. Mizoramah hian kan khap avangin zu in leh zawrh chu dan bawhchhiatna a lo ni ta a. Chutiang chiah chuan Myanmar aţanga dan lo anga lakluh dangte zingah kuhva ro sumdawnna hian huat rawn a hlawh ta a, kan haw ta luai luai a, kan heti ta mek a nih hi.
Hetah hian Indo-Myanmar trade an tih mai, a bikin Zokhawthar-Khawmawi a ramri insumdawn tawnna (border trade) chungchang hi sawifiah phawt a ngai. Sorkar laipui hian Asia chhim chhak ramte nena insumdawnna kalpui theih hi a duh a. Sorkar hmasa-in ‘Look East Policy’ a tih pawh tuna sorkar laipui kan hrawn mek hian ‘Act East Policy’ ti a a hming thlakin Zokhawthar chauh pawh ni lo, Lawngtlai lama Kaladan Multi Modal Transport Project lian tak siamin Asia chhim chhak ramte nena insumdawn tawn dan tur hi a buaipui em em a ni.
Chutiang a nih lai chuan kum 1948 a British awpna aţanga zalénna hmu Myanmar (Burma) hian U Nu-a kaihhruai sorkar tih loh kha sorkar pangngai a la hrawn ngai lo tih kan hre vek awm e. An president hmasa ber Sao Shwe Thaik leh prime minister U Nu kaihhruaina-in an kal chhova, kum 1960 thleng khan mipuiin an aiawha roreltu tur an thlang a. Mahse, March ni 2, 1962 khan General Ne Win chuan sipai chakna hmanga mipui sorkar din chu paihthla-in sipai sorkar a din chho ta a. Sipai sorkarna hnuaiah hian he ram hi a awm chho char char a ni ber.
Kum 2012 khan Aung San Suu Kyi kaihhruai National League for Democracy (NLD) leh a thawhpuite chuan inthlanna chuh ve in hneh takin sorkarna an chang a. A tak taka kum 2015-a ram pum huap inthlan an buatsaihah khan NLD leh a thawhpuite’n chiang takin hnehna an chang nawn leh a, an hotunu chu sap pasal nei a nih chhuanlamin an ram president nih an phalsak lova, state counselor ti a vuah chawpin an sorkar ta a. November ni 8, 2020 a inthlanpui-ah chuan a hma ai a nasa zawkin NLD leh a thawhpuite chuan hnehna an chang a, mahse, sorkarna an insiam fel hma lawk, February ni 1, 2021 khan sipai chakna hmangin sorkarna an la leh ta a nih kha. Sipai sorkar hian pawisa a tithi (demonetize) zing em em a, mipui chan khi a rapthlâk hle.
Hei hi Burma (Myanmar) dinhmun a nih miau avangin ramri a insumdawn tawnna hi a takin a kal hleithei lova, a kal thei lawk pawhin a rinawm loh. Sorkar mumal nei ngai lo ram nena insumdawn tawnna dan dik leh a taka kalpui tum chu harsa tak a ni a. Chubakah Myanmar pawisa (Kyat) hi a taka a hlutna aia sangin an sorkar khian a bituk lui tlat a, chu chuan India rama sum lama thuneitu Reserve Bank of India (RBI) leh State Bank of India (SBI) te a timangang a ni. Chuvangin tunah pawh hian insumdawn tawnna a sum che vel hi Singapore kaltlanga chinfel a ni a, Melbuk/Zokhawthar tih vela chinfel kha RBI leh SBI tan tih chi a ni lo niin an sawi tlat mai.
Chutiang chu thil awm dan a nih miau avang chuan kuhva ro a ni emaw, khawchhak siam sikret, chhang, nghapih, nihawichi, electric leh electronic bungrua, in chi (soft drinks) zawng zawng hi Myanmar aţanga dan lova lakluh vek a ni a, dan anga lakluh theih a nih loh chhan chu kan sawi tawh ang kha a ni. Ruihhlo (heroin leh methamphetamine) bakah tunhma deuh khan Bangladesh hel pawl hnen thleng tur ralthuam rawn tawlh thlak ţhin a ni a, he’ng thil hi chu khawvel puma khap a ni. Rangkachak tawlh hi tunhma ang em em chuan sorkar laipui hian a ngaimawh lutuk ta lo a ni mai thei a, hei pawh hi Manipur a Moreh leh Mizoram lamah a kal reng ţhin.
Ruihhlo leh ralthuam bakah chuan tam tham taka sorkarin lakluh a khap rangkachak tiam lovin Myanmar aţangin bungraw tam tak a lo lut ţhin a. A taka insumdawn tawnna (legal trade) kalpui theih a la nih miau loh avangin dan ang ni lovin bungrua a lo lût a. Mizoram lam aţanga lût chho tam ber chu leiţha a nih hmel e. Tun dinhmunah hian dan ang taka insumdawn tawnna hi kalpui ta ila kan inhlawkpui hleihin a inbuktawk lo (trade imbalance) nasa hle dawn a, chuvangin a pawimawh ber chu khilamin an duh tur, an rama awm lo hi Mizoram ngei a kan chin/siamchhuah ve hi a ni a, chulama ţan lak chu a pawimawh tak zet.
Kuhva ro hi engati nge heti taka Champhai district a cheng mi ţhenkhat khian an huat (huat thar?) tih hi zawhna lian tak a tling awm e. Champhai a awm mek leh khaw chhuak, kuhva ro tawlh hawtute’n ka hnênah ngei pawh an sawi ber chu “Truck lian ke tam pui pui-in a phur a, kawngpui a tichhia,” tih a ni. Ţhenkhat leh chuan dan lova sumdawnna (smuggling) a ni a, hei hian mipui rilru a hruai khaw lo chho zel ang tih an hlauh vang niin an sawi bawk a. An ţhalaite’n awlsam taka sum an thawk chhuak thei khian an nungchang (moral) a tichhia ni a sawi an awm bawk.
Kawngpui hi lirthei kalna tura siam a ni a; a tlo lova a chhe hma a nih chuan sorkar mawh a ni a, contractor hnathawk ţha ruai sela, a mawhphurtute’n manţang ngiat leh eiruk sim se la, kawngpui hi chu a tlovin a ţha reng mai ang. Kawng ţha min siamsak thei lo sorkar hi hemi kawngah chuan dem ber tur a ni ang. An duh lohna chhan pahnihna hi an pawm dán a nih tak tak chuan dán ang taka lakluh theih a nih loh avanga dán lova lakluh bungrua zawng zawng hi kan hua-in kan duh lo vek tur a ni ang. Ţhalaite hian lehkha kan zir chhan ber pakhat chu hahdam deuhva cheng tam tham lakluh ve a ni a, awlsam leh hahdam zawk deuhva an ţhalaite’n sum an lalut hi sawi nawi sak lutuk chi a ni ang em chu ka hre bik lo.
Chuvangin tuna kuhva ro tawlh kan do dan hi ngaihtuah chian a ngai viau mai a. Dan lova tawlh zawng zawng hi khap vek kan duh chuan chumi tur chuan sorkar hi na takin kan nawr tur pawh a ni a – thil pakhat thlŭr bing lovin. NLUP hnuaia vawkte semchhuah tur, khatih laia thilti thei takin PRRS vawk pulhri lenna hmun ngei mai, Myanmar aţanga a lak thlak an sem avanga kum 2013, 2016 leh 2018 a vawk sing tel teh meuh an thih khân a thih tamna ber Champhai district vawkvulhtute nen kan inhmu ve fo mai. Mahse, mipui nawlpuiin engmah an sawi lova, tunah phei chuan kan theihnghilh leh hial tawh awm a sin.
Hei hi kan chiang hle tur a ni. Dan lova tawlh (illegal trade) hi kan duh loh tak zet chuan dan kalh a tawlh zawng zawng hi khap vek turin ţan kan la tur a ni ang. Aizawl khawlai-ah pawh zuar chhuak ngam loh turin na taka khap tur a ni bawk ang. Ni lova, bungraw pakhat chauh kan thlur bing chuan tute-emaw itsik rawng kan kai tawh. Chutih rual erawh chuan khap vek ta ila, ramri a awm Champhai leh district ţhenkhat mipuite’n an tuar hmasa ber ang a, kan ram dep Chin state a awm kan Zofa dangte’n an tuar hmasa leh bawk ang. Thil hi chîk taka a nghawng tur nena chhut hi a ţha fo a ni.