- L. Sailo
PoliTIcs hi ram leh a chhûnga chêng mipuite tân inrêlbâwlna tha leh kalphung tha kan neih theihna tûr kawng dapna, ruahmanna leh hmalâkna hi a ni ber a. India ram pawh kan independent TIrh khân, inrelbâwlna tha leh kalphung tha nei ram kan nih theih nân, poliTIcs atangin kan ram chu social, secular, democraTIc republic ram ni tûra duan leh ruahman a lo ni daih tawh a. HeTIa DemocraTIc Republic ram kan lo nih hian, thil chiang nghâl chu, kan ram chu mipui rorêlna ram a ni dâwn TIh leh, chu mipui rorêl a taka kengkawhtu tûr erawh chu mipuite vêk ni loin, an aiawha an mi thlante an ni dâwn TIh hi a ni. Democracy hi ‘Mipui rorêl’ TIh a nih rual hian ‘Dân rorêl’ TIhna pawh a ni nghâl a. A chhan chu, India ram nihphung tûr leh a inrêlbâwl dân tûr hi a Ƣrah mi thiamte’n an duang a, chu an duan chu he rama rorêltu tûra ruat mipuite’n kan ram nihphung leh a inrêlbâwl dân tûr atân kan pawm tâk avângin he mi thiamte duan, ram dânpui (ConsTItuTIon) TIa hriat tâk hi, he ram rorêltu mipuite ram rorêlna thu a lo ni ta a. Tichuan he dânpui hmanga ram rorêlna chu, mipui rorêlna a lo ni ta a. Democracy ramah chuan mipui lo chu ram rorêltu dang an awm thei lo a. ChuTIang bawkin he ram rorêl nân hian mipuite thu (ram dân) TIh loh chu ram rorêlna thu dang a awm thiang lo a ni. HeTIang hi thil awm dân a nih avâng hian ‘mipui rorêlna’ chu, ‘dân rorêlna’ TIa hriat a ni bawk thîn a ni.
Tichuan kan ram rorêltu leh a rorêl dân tûr pawh ruat fel sa a nih avângin, poliTIcs atanga kan ram inrêlbâwl dân leh a kalphung tûr tha chu, a thara dap leh ruahman hran emaw a ngai tawh lo a. PoliTIcs atanga TIh tûr la awm chu, mipui rorêlna (dân rorêlna) a taka kengkawhtu tûr kan mi duh zâwng mipuite’n thlana, chu’ng mite chu ram kaih-hruai tir a ni ta ber a. Chuta tân chuan, kum 5 danah inthlante buatsaih thînin, poliTIcal party-te kan insiam a, party TInin ram hruaitu nih tumin Candidate-te kan nei a, kan inel ta thîn a ni. Heta ‘rorêl’ TIh leh, ‘rorêl kenkawh’ TIh hi, thil thuhmun a ni lo a. A danglam dân hre fiah tûr chuan TI hian sawi ta ila: lalin ro a rêl a, a rorêl chu lal khâwnbâwlte’n an kengkawh thung thîn a ni. An kenkawh kawnga TIhluihna hman a tûl chuan, sipai chakna pawh an hmang thîn. Ti hian ‘rorêl’ TIh leh ‘rorêl kenkawh’ TIh hi a danglamna chu a chiang mai awm e. He mipui rorêlna (ram dân) hi kan ram innghahna lungphûm niin, a pawimawh em em a, chuvângin kan ram inkaihhruaina hmanraw lian pathum, ExecuTIve, LegislaTIve leh Judiciary-te laimu leh an lungphum ber a ni rêng a.
Mipui rorêl (Dan rorêl) Democracy hi tûnlai khawvêl ram hrang hrang tam berin, hnam ropui leh ram ropuia an insiam nân tha an TIh ber leh an hman ber a ni rêng a. A chhan chu, dân rorêlna thute hi thu fing bîk leh tha bîk an nih em vâng lam ni loin, dân rorêlna chu tu lakah pawh, tu tân pawh, tumah thliar bîk nei loin dân-a inziak ang ang kha a rorêl dân chu a ni mai zêlte leh, tan lam leh duhsak bîk, duhsak loh bîk nei thei a nih lohte hi, ram ropui siam nan a that biknate chu an ni a. Dânin a ziah kim vek loh thilah pawh, dâna inziakin a kawh, a tum leh a TInzawn chiah zel chu dân rorêlna a ni zêl mai a. Chu kalphung chuan, a thiam thiam, a taima ma, a fel fel, a fing fing, a ngaihna hria hria, a rinawm awm, a tei rei peih peih dinchanna a siam lo thei lo a. Chumi kârah thil tha lo leh fel lo, eirûknate, inbumnate, dâwƩe, inTIhdernate’n hmun an chang tam thei lo a. Chu chuan ram mipuite kawng tha lam thlang tûrin a hmin a, kawng TInrêngah a tha lama inelna leh intlansiakna mipui zîngah a siam a. Chu aia hnam ropui leh ram changkâng, thilTItheia insiam ran theihna kawng a awm thei lo a ni. Chu’ngte chu khawvêl ram hrang hrangin an ram ro inrêl nân mipui rorêl hi an lo thlan thin chhan pawh a ni rêng a ni.
Tichuan keini ram pawh, khawvêla ram tam berin hnam ropui leh ram ropui an lo nih phah theihna, Democracy (mipui rorêl) hi a hmangtu ram kan ni ve a. Mahse keini chuan Democracy hi kan thatpui lo mai ni loin, kan chhiatna bulpui hi a ni zâwk em aw, a TIh theih hial a ni. Hei hi a chhan ber chu, mipui rorêl (DemocraTIc republic) kalphung hi kan man sual a, a taka kan ram rorêl kalphung hi, mipui rorêl (Democracy republic) kalphung hi a ni ta lo hrim hrim aTIn a ni. Heta poliTIcs kan man sual lai ni bera lang chu – mipui rorêl kengkawha ram hruaitu nih tuma poliTIcal party din tûr ni si hian, party kan din chhan leh party a taka kan kalpui dân erawh chu, mipui rorel kengkawha, ram kaih-hruai lam ni loin, party hruaitute kha ram roreltu ni zâwk tûrin, an duh anga ram rorêl a, an rorêl pawh anmahni vêkin an kenkawh tur angin a ni ta zâwk tlat zel a. HeTI hian mipui rorêlna thu (dan rorêlna) chu a taka kenkawh mai tûrin awm reng mahse, kan mi thlan (Minister)-te hian mipui rorêl (dân rorêl) chu ram kaih-hruai nan ber hmang loin, anmahni rorêlna zâwk chu ram kaih-hruai nân an hman phah ta zawk tlat thin a. Hei hian kan ram awm dân tûra a Ƣr atanga duan sa (democraTIc republic) kha awmze nei lo-ah a siam a. Tin, vote hmu tûra ram mipui an rîm dân pawh, mipui rorêlna (ram dan)-in a phal chhûngah kalphung tha siam a, ram ruhrel tha pawh an siam nasat tûr zia hmanga mipui rilru hmin tum zâwng a ni ta lo a. Chu aiin, mipui rorêlna-in aphal hauh loh leh a do tlat ang chi, thlan tlin an lo niha rorêltu thuneihna an lo chelh chuan, chu thuneihna hmanga mimal taka anmahni vote-tute chu, appointment, work order leh sum / therhlo semte tawktarha hmanga an duhsak bing tûr ziate sawia thlêmte chu an vote zawn dân kalphung a ni ta zâwk zêl a. HeTIang hi mipui rorêl (DemocraTIc republic) a ni thei lo a, party rorêl a ni ta zâwk a.
HeTI zâwnga poliTIcs man sual ho chu, inthlanah lo hlawhtlingin, sawrkarna pawh lo siam thei se la, an party dinchhan leh mipui vote an hmuh nân-a an lo insawi bat tawh leh insawi hmuh tawhte avângin, an mi duhsakte hnênah leh anmahni tân ngei pawh appointments, work orders leh sum / therhlo sem leh pêkte chu an thabat a lo ni ta thîn si a. ChuTIang kalphungah chuan eng zata sum tam mahin kan mamawh a phuhru pha thei ta ngai lo a, eng hmalâkna mah ram TI-hmasâwn a, mipui hruai tha thei an ni pha ngai ta hek lo. ChuTIang induhsak bingna, anmahni leh an mi duhsakte hnena an inpek thin kalphungte chu, mipui rorêl (dân rorêl)-in a do ber leh dân rorêlna hnuaia leng chi rêng rêng an ni ta bawk lo a. Chumi kalphung chuan kan ram awmdân tûra duan mipui rorêl (Democracy) zia râng a nuai bo a, chu bâkah ram dânin that bîkna a rawn ken, induhsak bîkna pawh awm lo, tu lakah pawh, tu tân pawh, tumah thliar bîk awm loa dân-a inziak ang anga ram rorêlna awm tûrte pawh awm thei ta loin, thil tha lo, eirûkna, inbumna leh dâwt thute a lo hluar a, ram mipuite zînga inelna tha rawn piang tûrte pawh hian hmun an chang thei ta lo thîn a ni. Ram rorelna ber a that loh chuan, thilTIh tur tha deuh deuhte hi hriain sawi kur ngiai nguai thin mah ila, ram TI-hmasawn pha thil tha engmah a chhuak thei ngai chuang lo! HeTIa ram rorêltu atâna ruat ‘mipui’ ni lo, Party atanga ram rorêltu dinhmun rawn hneh laktute an nih avâng hian anni ho hi Party Junta an ni ber a, an rorel pawh Party Junta rorêl TIh loh theih pawh a ni lo.
HeTIanga ram leh a chhûnga mi chêngte TI rawih chhe thei kalphung tha lo (Party Junta rorêl) hi kan duh lo a nih chuan, a Ƣr atanga kan rama mipui rorêl kalphung (democraTIc republic) lo duan tawh sa, ram tam takin hnam ropui leh ram ropui an lo nih pui thin ang hi, tung ding ve ila, chu chu kar loha hnam ropui ram ropuia kan inchhuah ve theihna tûr a ni. Chumi TIhlawhtling tûr chuan, kan mi thlan kan Ministers-te hian mipui rorêl (dân rorêl) ngei hi kengkawhin, dân angin kan ram hi kai-hruai ve tawh se la. Chu chu a taka a lo thlen theih nân, mipuite leh kan NGO-te tangrual hian, kan mi thlan Minister-te hi ram rorêltu anga khawsa lova, mipui rorêl (dân rorêl) hi kengkawha ram kai-hruai zâwk turin phût ila, nawr bawk ila. ChuTIh laiin, ram dân ang veka ram kaih-hruai hi mipuite’n huphurhin, mi harsa leh retheite tân phei chuan zawh loh nghâwngkawl ni tûrah hial ngai thîn lo ila.
HeTIanga kan huphurh thin chhan chu, kam ram hruaitute kalphung entawnin dan loa thilTIh hi than hnanah kan neih tawh a, kan mi thlante leh mi lian, hausa leh thilTItheite lemin dân ang lo leh dân bawhchhia pawha thil an TIh theih bîk thin laia, dân ang veka thil TIh kalphunga lo neih thin bîkte chu tul loa inTIh buangbarna mai anga ngaiin, mi liante anga dan loa thilTIh theih ve kan châk thîn a ni. Mahse hei hi mipui rorêl (dân rorêl) namthlûkna leh a aia party rorêl dinchan Ƣrna, mipuite retheihna bul a ni si a. Kan rama eirûknate, induhsak bingna uchuakte, a tling lo leh thiam lo zâwk an tlin theih thinnate leh, dân loa thilTIthei bîk an awm theih thinna zawng zawng bul chu mipui rorêl (dân rorêl) nam thlu a, party junta rorêl a lal zâwk thin vâng chauh a ni TIh hi hria ila. Tin, a Ƣr atanga kan ram awm dân tûr duan sa anga tumah inthliarna leh ngaihhnathiam bîk awm loa mipui rorêl (dân rorêl) hi tu tân pawh, tu lakah pawh kenkawh a nih chuan, dân anga ram kaih-hruai hi mipuite tân a buangbar thlâkin a huphurhawm lo a, a bîkin mi harsa leh retheite tân phei chuan thawvenna leh retheihna khur atanga kan tal chhuah theihna tûr bul intanna a lo ni ang a, ram pum mipui pawhin kum tam pawh ngai loa ram ropui leh hnam ropui kan insiam theihna tûr a ni bawk TIh hi I hria ang u.