Zirtir Thoma angin HIV+ve zât ziah pun nia sawi thu-ah a nâkah ka zen a!

  • Lalnuntawma Fanai

“Thla khata kan register thar hi chawhrualin mi 30 atanga 50 te an ni a, 60 kai châng pawh a awm, February thlaah khan ni 29 a awm a, ni tin pakhat ang zel a ni. Thla tin mi 30 zel kan tling ang a ni,” tiin Kulikawn ICTC a councellor leh ART centre a thawk doctorte chuan an sawi a. Hei hi ART centre pakhata an dinhmun a ni! A nep lo hle. ICTC test tamna ber, bawmtu ngah Civil Hospital Aizawlah phei chuan, hei ai hian a la tam daih a nih hmel! HIV positive pung zel hi pawm harsa ti an awm a, MSACS, ICTC leh ART centre a thawkte ringhlel an awm leh thin!

HIV positive tharte hi Strengthening Overall Care for HIV beneficiaries (SOCH) reporting system hmanga ziah luh an ni. SOCH system hmang hian ICTC hian UID number, PID number, hming, sex, age, mobile number, date of visit, tested on, received on, HIV status leh action titein chhinchhiah vek an ni. An ziah luh hnuah, ICTC hian positive te chu, ART centre a an kal duhna leh remchang hnai ber turah duh an thlan tir a, SOCH hmangin an thawn thin. Test zawng zawng thun a ni a, India ram pumah SOCH system hi hman vek a nih avângin internet server-te pawh che hlei thei loa a awm châng a awm fo, a buaithlak hle. In lamah, internet chak zâwka hna an thawh zui châng a awm thin, “HIV positive hi lo ziah pun peih chi a ni lo,” tiin MSACS hotute leh ICTC a thawktute chuan an sawi.

He SOCH reporting system hi thisen test atanga positive hmuchhuaktu ICTC nen thlun zawm vek a ni a, positive damdawi lo petu ART khawihtuteah anniin an lo dawngsawng leh a ni. Mi pakhatin hmun dangah a hming lo ziak lut thar leh dawn se la, en theih vek a nih avângin a double-in a ziah theih loh tihna a ni. “Heng data zawng zawng hi Central-ah NACO-ah a thleng thla a, lo ziah danglam theih a ni lo. State kha chuan data lo en bâk tih theih kan nei lo. Lo en ru dawn pawh ni ila, an password kan hre lo. Monthly report lo en a, a number test zat leh ART ei zât, thla bia en leh report en chiah kha kan tih theih a ni,” tiin MSACS hotu pakhat chuan he system chungchang leh an inkar min hrilh a ni.

Tunhma atanga mi thenkhatin an sawi ve reng, “MSACS hian pawisa an dawn tam duh avângin positive an ziak pung a ni tih hi a dik em?’ tih chu kan inzâwt a. Zawhna chang khel khawl tak a ni a, zawh ngai si a ni. MSACS Dy Director in min chhan dân chuan, “MSACS in Central a sum kan dil hian, heti laia positive zât ziahna tur a awm lo. Kan pawisa dilna leh positive tam zawng hi a inkungkaih lo. A format an rawn siam sa vek a, annual action plan kan siam a, kan zu dil mai thin,” a ti.

He zawhna tho hi ICTC a councillor leh ART a thawkte pawh zawh zui an ni a, “Double entry hi kan hlau lutuk, a awm palh ve zauh a nih pawhin kan fimkhur hle. Ziah pun chu khawi lam, positive an pun hian thawktute an rilru a na ngawih ngawih zawk a ni. Hman kumah pawh NACO atangin an lokal a, kan tam lutuk hi mak an ti a ni,” an ti. “Rinhlelh zawng an awm chuan centre dang hi kan cross check ngei ngei. Kan inbe kual thin. A phuahchawp theih loh. Kan neih loh ni a awmin kan lawm hle. Ziah pun sawi a awmin kan nuih a za zâwk. ART an lokal hian, Green Card leh White card kan siam a, Green card an kawl a, White card kan kawl. Civil Hospital a ART la thin, kum hnih khat hnua ei tha lo, dam loh avânga damdawiina awm, an hriat thar min rawn hrilh an awm pawhin, kan inzâwt kual a, kan fimkhur hle,” an ti a, chutiang chu an dinhmun an sawi dan ni. Positive thenkhat hi, vâk kual vâk an ni ve a, thawktuten nasa tak leh fimkhur takin ûmzui mah se, khawi lai kilah emaw double entry pahnih khat a lo awm zauh a nih pawhin, tam a ni lo ang tih pawh a rin ngamin ka hria.

Beng ka han chhi zau lui deuh a, thawktute sawi chauh rin loh vang ni loin, kil dang dap zau kha tul ka ti a ni ber. Pi Vanlalruati, President Positive Women Network of Mizoram (PWNM) pawh August ni 1, 2024 tlai lam dar 4 pelh deuhah khan ka bia a, min chhannaah chuan, “HIV positive hi ziah pun theih a ni lo,” a lo ti ve chiah mai! “Hming lem hi inpek theih a ni lo. Ram dang atanga lokalte pawh positive an awm a, a hrangin kan chhinchhiah. Damdawi ei tha se kan duh a, ei tha lo ‘Lalpa’n min tidam’ ti te an awm a, ART ei tha lo hi kan ûmzui nasa hle,” tiin HIV positive ziah pun anga sawi chu a theih loh thu min hrilh ve bawk.

Kan chhiatna kan pawm theih si loh, a tak ram ni si HIV positive hi ngaihtuah thar a tul. HIV positive ziah pun chungchang titi hi, hun rei tak atangin hriat chian ka lo tum tawh a, councellor thenkhat leh heti lama thawktute hi ka lo zawt fo tawh. Hman atanga min chhan dan leh vawiina mi hrang hrangin min chhan dan hi a inang zel. Hetiang a nih avâng hian, he puhna hi a lo dik chiah lo a nih hmel ka ti ta a ni. MSACS lamin, “Kan pi thu lo chuan,” an ti a, an pi ber Health Minister ka hmu a, kan che zui zel a; heng thute hi ziahin a awm ta a nih hi. A awlsam hran lo.

Zirtir Thoma hnenah Lal Isuan, “I kutzungin han khawih la, ka kutte en rawh; I kut han ban la, ka nâkah zen rawh; ring lovin awm suh la, ring rawh,” a tih ang deuh khan, a nâka zen zel hi a lo fiah nge nge e kan ti ngam ta a ni lo’m ni? “Nang chuan mi hmuh avângin i ring a ni,” tia Lal Isuan zirtir Thoma a hrilh zawh a, ‘Hmu lova ring apiangte chu an eng a thawl e,” a tih ang khan, a nâka zentute thil sawi leh hmuh hi, awmhmun titia ring lo tute pawhin, kan eng a lo thawl tawh zâwk nan, kan ring ngam mai tawh tur a ni dawn lo’m ni? La hmin thei lo chuan, SOCH reporting system, ICTC, ART centre leh MSACS lamah chhui zui ve mai chi a nih ka ring.

He thu ka ziah lai hian, MSACS website https://mizoramsacs.org/ division/ simu/statistics/ ka bih mai mai a, kan dinhmun hi tarlan a thain ka hria a. Henga kan en tur hi, ICTC a HIV test na bik, hmun hrang hrang atanga lak khawm a ni a. He thu ka buatsaih lai hian, Mizoramah HIV test na ICTC hi 14 a awm mek a ni. Vawiina Mizoram Population hi nuai 12 bawrah ngaih a ni a, heta tanga chhût hian, HIV positive hi kan tam lutuk lo ti zawngin a sawi ve theih thung. Kum 1990 October thla atanga March 2024 thleng khan, Mizoramah HIV positive hmuh chhuah tawh mi 30,523 an awm a, nau pai atanga hmuh chhuah mi 2,495 niin, thil dang, Sex, drugs etc atanga hmuh chhuah zawng zawng hi 28,028 an ni thung. Age group-ah hian kum 24-34 inkar an tam ber a, mipa 8,463 leh hmeichhia 3,244 zet an awm a, heti a nih chuan Mizo thalai, an vanglai taka hun hmang zingah, HIV positive rau rauah thalai rual an tam fal ber tihna a ni. Heti hian i’n tarlang teh ang.

Age group Mipa Hmeichhia
0-4 390 388
15-24 4,133 1,944
25-34 8,463 3,244
35-49 4,939 2,847
50+ 1,048 632

Kum 34 chhunga HIV positive vei mi 30,523 kan awm tawh kan tih lai hian, mitthi hi eng emaw zat an awm tawh a, mitthi zat dik tak hriat pawh hi, thawktute tan awlsam lo tak a ni. Miin ART a rawn lak tawh loh khan, a chhan an han chhui a, chhan hrang hrang an hmuh atangin mitthi kha an chhui chhuak thin a, a hautak ve hle ang tih a rinpui theih. Natna dam thei tawh lo a nih miau avangin, a lar lo thei lo a, khawvelin a buaipui lo thei lo nen, sawi luai luai tham hi a ni ve hrim hrim. Mizo zingah hian, he natna hian kiam lam a pan mawh khawp mai a, a venna tha ber condom aupui a ngai a, condom aupui hian, sex promote na a ngai pawl an awm reng bawk a. Condom nen sex hman tura ngaihna lam a ni lo a, sex laka insum hi mi tin mamawh, har zet mai a nih si laiin, sex laka insum thei si lo ten HIV an tihdarh zel tur laka invennan aupui loh theih loh a nihna lai a awm a. Kan rinna leh kan sakhuana tarmit atanga thlir pawhin, thawktute dinhmun hi hrehawm châng a tam ngawtin ka ring.

Eng pawh ni se, kum 34 chhunga naupauite atanga HIV positive an hmuh chhuah leh thil dang atanga kan dinhmun chu hetiang hi a ni. Lo en hmasa teh ang.

Kum HIV+ve HIV+ve Total (Pregnant Women) General Client
2007-2008 104 233 337
2008-2009 120 737 857
2009-2010 149 1,088 1,237
2010-2011 138 1,165 1,303
2011-2012 152 1,280 1,432
2012-2013 127 1,022 1,149
2013-2014 136 1,045 1,181
2014-2015 121 1,159 1,280
2015-2016 130 1,325 1,455
2016-2017 150 1,898 2,048
2017-2018 143 2,093 2,236
2018-2019 208 2,557 2,765
2019-2020 161 2,338 2,499
2020-2021 151 1,900 2,051
2021-2022 180 1,620 1,800
2022-2023 151 2,233 2,233
2023-2024 120 2,059 2179
(A hma lam 1990 atanga 2006-2007 hi year wise a la awm lo a nih hmel)

He data hi kan en chuan, len tam loh, chhuah tam loh, ina inkhungin nghawng tha a nei tih a zir chhuah thei. Khawvelin Covid hripui a tawrh lai, Mizoramah pawh kan inkhung tan lai kha 2019-2020 atanga 2021-2022 hi a ni a. Kum thum chhung data hi en ila, Positive hmuh chhuah thar hi, nau pai leh general client en hian, a belh khawm hi a hniam zawng zelin a kal a ni ber a. Nau pai (pregnant women) bikah hi chuan a hma daih atanga nau pai tawh an nih miau avângin, a data hi danglam dawrh thei a ni lo tih a chiang a, en ila, a inhlat vak lo tlat a ni. A belh khawm hi en ta ila, kum 2019 -2020 atanga hian, a hniam zawngin a kal nasa hle a ni.

Covid len hman kum 2018-2019 hian mi 2,765 zet hmuh chhuah thar an awm laiin, a kum leh 2019-2020-ah chuan, mi 2,499 hmuh thar an ni a, a tlakhniamna hi mi 266 an ni phawt a. Hripui a lo len ta tak tak a, kan inkhung ta a, a hma kuma mi 2,499 hmuh an nih laiin, kum 2020-2021 ah khan 2,051 chauh hmuh chhuah an nil eh ta a. Tichuan, mi 448 in an kiam leh tihna a ni a. Kum 2021-2022 a lo her chhuak a, mi 1,800 chauh hmuh an ni leh a, a kiamna hi mi 251 ah a ni leh ta a ni.

Heta tanga lang chiang ta chu, ina tawm tam, pawna len tam loh avangin, kum thum chhung hian mi 965 lai an him tihnaah a ngaih theih a, kum thum chhunga mi 1000 dawn an him nia ngaih theiha a awm hi hriat nuam tak a ni a. Khaw lai him lohna leh inchhung himna a kawk ti pawhin sawi ila, chhungkaw inenkawlna kawngah leh naupangte kaihhruaina kawngah pawh nghawng a neih ve theih a rinawm.

Leave a Reply

error: Content is protected !!

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427

Notice: ob_end_flush(): failed to send buffer of zlib output compression (1) in /home/thezozam/public_html/wp-includes/functions.php on line 5427