- Debbie Rinawmi
Mizoram inrelbawlnaa hmeichhia te thlen chin hi duhthusam la ni lo mahse, kut an thlak tawhna leh an sulhnu te hi a ngaihnawm em em a. Lal ban a nih hma khan hmeichhia te kha thuneihna inrochun avangin lal an awm nual a, tun hnua history kan ziahna ah erawh tam tak chu an hming a thamral ta ti tih a, a uiawm takzet a ni.
MIZO HMEICHHE LAL TE LEH HISTORY HRIL DAN THAR: Tar lan tak angin inrochunna avangin Mizo hmeichhia, lalna chang an awm nual a. History ziak tu te tam zawk hi mipa an nih avangin heng hmeichhe lal te hian ngaih pawimawh an chang lo hle thin a. Kum 2012-ah khan Art & Culture Department, Mizoram chuan Mizo Lalte Chanchin tih bu a ti chhuak a, chumi ah chuan hmeichhe lal te zing ah Darbilhi Fanai chiah telh a ni. Hei hian ngaihthah an nihna a ti lang chiang hle. Heng hmeichhe lal te hi thuneihna an kenkawh naah leh an khua leh tui te an venhim a, an enkawlna kawng ah an huaisen a, ro an rel felin fak an hlawh thin hle a. Lalnu Darbilhi Fanai (1841-1898) pawh kha awp kan nih laia rorel a nih avangin fak a hlawhin a hmingtha hle a. Fanai lal Nochhuma pasal ah a nei a; amaherawhchu, lal Nochhuma hian a dam rei pui lo va, lalnu kutah hian rorelna a tla ta a ni. Lal a boral hma kum 1872-ah Muallianpui khua ah an pem a, hemi khua hi lal boral hnu pawhin a enkawl zui ta a ni. Lalnu Darbilhi lal hunlai hian vawi tam tak inrunna a thleng a, heng hunah hian a khua te tan thlamuanna leh venghim tu a chang a ni.
Lalnu hmingthang leh ngaihsan rawn, sawi hmaih thiang hauh lo chu Lalnu Ropuiliani hi a ni awm e. Mipa lal tam tak sap ho laka an tuiral laiin Lalnu Ropuiliani hi chuan a duh lohnaah a hnial ngam a, hei hian a ti hmingthang zual hle a ni. Sap hovin lal banna zangnadawmna an pek ruih ruih lai pawhin Lalnu Ropuiliani chuan Mizo hnam nunphung leh tih dan te chawisan te thupuiin sap ho in kawng tam taka Mizo te rilru a hneh chu a duh lo hle a, a khaw mipui te chu chhiah pe lo turin a fuih hial a ni. Lal 309 laiin zangnadawmna hi an dawng a, a pawisa fai an dawn zawng zawng belhkawm hi 26, 02, 625 (Mizo Chief Council, Aizawl, file copy) a tling hial a ni.
Kum 2020 khan Lalhmachhuana Zofa in Mizo Lalte tih lehkhabu kimchang zet a ti chhuak a, he lehkhabu hian history kan hrilna kawnga danglamna a rawn lan tir a. Tun hmaa history bua kan sawi tuma kan sawi thin Ropuichawngi te, Tuali Chenkual te, Pi Dari te, Darlalpuii te, Pi Liani Nu te, Roteii te, Rochhingpuii te, Thangtinluti te, Mangcheri te, Khupkhawtlingi te, Lalngurvungi te, Tawlthliahi leh Singtlemi te bakah Mizo hmeichhe lal sawmpathum lai he lehkhabu ah hian tar lan a ni.
INTHLANPUIA MIZO HMEICHHE DINHMUN LEH SULHNU: Hun a ralmuan a buaina te a reh tak hnu khan inthlan ah hmeichhe hming a lang ta zauh zauh a. District Council hunlai khan Lalziki Sailo chu rawtnaa seat pek a ni a. Kum 1972 a Union Territory kan nih hnu, inthlanpui (general election) vawi thumna leh vawi li na kum 1979 leh kum 1984-a neih ah khan Pi Thansiami chu seat pek leh a ni a, ani ang tho hian hemi hma hian Pi Saptawni pawh pek a lo ni tawh bawk a ni. Kum 1987 ah state nih pek kan nih hnu ah vawiin thlengin Pi Lalhlimpuii (1987) leh Pi Vanlalawmpuii Chawngthu (2017) te Mizoram in hmeichhe minister kan neih awmchhun an ni ta a ni. He ta tanga lang chiang em em chu mipuite rilru ah hmeichhia te hi rorel tur chuan kan la ring ngam chiah lo tih hi a ni awm e.
November 24, 2009 khan Indian Constitution chuan 112th Amendment Bill a pass a, chu bill in a sawi chu khawpui inrelbawlnaa seat zaa sawmnga hmeichhe tan bika dah hran tur tih a ni. Aizawl Municipal Corporation pawh July 1, 2008 ah a thawk (function) tan a. Kum 1992-a 73rd leh 74th Constitutional Amendment khan Local Self Government hi min lo hmelhriat tir daih tawh a, chumi ah pawh chuan khawpui leh thingtlang ah seat zaa sawmthum pathum chu hmeichhe tana dah hran tur tih a ni a. Hemi a nih rual hian Mizoram Municipalities Act chuan hmeichhe tan seat dah hran a la nei lo cheu va. Tichuan, Core Committee Panchayat Mahila Shaki Abhiyaan (PMSA) in he Act hi siam thaa hmeichhe tana he hamthatna hi telh turin a phut a. Mizoram sawrkar chuan Review Committee a din ta chauh a ni. Mizoram State Legislative Assembly chuan dan chu a siamtha ta a, 74th Constitutional Amendment Act in a tar lan Reservation Clause of Article 243T chu a telh ta a ni. He Act hnuai ah hian seat hmun thuma thena hmun khat chu Scheduled Caste emaw Scheduled Tribe hmeichhia te tana dah hran tur tih a ni.
Aizawl Municipal Corporation (AMC) inthlan chu a vawi khatna atan November 3, 2010 ah neih a ni a. Ward sawmpakua zinga paruk hi hmeichhe tana hauh a ni a, ward no II, IV, VI, XI, XII leh XVII ah te thlan tlin an ni. AMC inthlan vawi hnihna hi November 26, 2015 ah neih niin a vawi thumna hi February 16, 2021 ah neih a ni a. Local Council inthlan ah te pawh seat 545 zinga 148 chu hmeichhe tana dah hran a ni a; chutiangin Village Council inthlan ah te pawh seat 2454 zinga 630 chu hmeichhe tana dah hran a ni.
Mizo hmeichhia te hi hma an sawn hle a. AMC inthlan hmasa ber ah khan inthlana ding ngam hmeichhia 12 an awm a, vawi thum inthlan ah erawh hmeichhia 22 lai an awm tawh a ni. He mi a nih rual hian he hmasawnna hi a la kal thui lo hle a, hmeichhia te’n an theihna leh thiamna ram tana an hman chhuah theih nan mipui te’n hun tha kan pek hi a pawimawh hle a. Mi tha an nih chuan general seat-ah hial pawh hun kan pek hi kan ram tan a tul hle a ni.