- PC Thang Zikpuia
Grammar aṭanga Mizo ṭawng kal phung bih chìanna aṭang chuan, tun hma lama Sâp ṭawng thumal ‘milk’ tlukpui sawi nâna Mizo ṭawnga ‘bawnghnute’ tia kan lo ziah zawm ve mai ṭhin hi ‘bawng hnute’ tia ziah zâwk tur ni ngeiin a lang a. Hei hi grammatically-a han sawi fiah ngial pawhin tam tak chuan pawm harsa kan la ti rih niin a lang a; ziah ṭhan tawh dan han thlauh thlâk thut mai hi thil awl-âi a nih loh avàngin, indem theih pawh a ni bik àwm lo e.
Mizo ṭawng ziah dana kal phung fel lo leh ziah dan chiri nuaih mai chin fel tuma hma latu, Mizo Language Committee (MLC) chuan an lehkhabu ‘Mizo Ṭawng Ziah Dan’ 3rd edition (2016) phêk 100-naah chuan heti hian a inzawm lova ‘bawng hnute’ tia ziah turin an rawn dah a:
“Tun hmâin ‘milk’ hi ‘bawnghnute’ kan ti a; mahse, ‘kel hnutê, se hnutê, lâwi hnutê’-te a lo awm tâk avàngin ‘hnutê’ tih chauh hi hming inṭâwm atân hmang ila, ‘hnute’ neitu hi a hrangin ziak tawh ila tih a lo ni ta a ni. Hetiangin: bâwng hnute, kel hnute, lâwi hnute, se hnute leh a dangte.”
Hetiang hian MLC chuan an lehkhabu phêk 100-naah hian an dah a; nimahsela, hetianga phêk 100-naa ‘bawng hnute’ tia a inzawm lova ziah tura an sawi tawh hi, he lehkhabu vêk phêk 117-naah erawh chuan ziah zawm tur an tih zingah dah telin, ‘bawnghnute’ an ti leh ta tho bawk si a! Hei vàng hian grammar aṭanga bih chiang lêm lova, MLC lehkhabu entawn tum tawrh ringawtute tân chuan a lu haithlâk ta a, engtia ziah zâwk tur hi nge tih hriat thiam a har ta hle a ni. Hei vàng hian social media-ah te pawh mahni pawm duh dan lam lam a dik anga insawi màwisiakin, inhnialna a tam phah ta niin a lang.
Hetianga MLC-in an lehkhabua ziah dan tura an dah ngei ngei pawh hi a inan tâk si lovah chuan, a inzawm lova ‘bawng hnute’ tia ziah nge dik, a inzawma ‘bawnghnute’ tia ziah hi tih chungchângah hian grammar teh fung hi kan rawih a pawimawh leh ta ber mai niin a lang leh ta a. Grammar kal phungah chuan common noun chu amah sawi fiahtu nounal adjective nen ziah zawm tur a ni lo a, ziah zawm lohin noun phrase (spaced/open compound noun) an ni ṭhin a ni.
Tichuan, Mizo ṭawngah chuan ‘hnute’ tih hi common noun thumal a ni a, hei hi eng hnute nge tih kha nounal adjective nena kan sawi kimchan a ngâi ṭhin a. Chûngah chuan common noun ‘hnute’ sawi fiahtu nounal adjective atân chuan ‘kel, lâwi, síal, bâwng…adt.’-te kan hmang ṭhin a. Hêngah hian common noun leh amah sawi fiahtu nounal adjective chu ziah zawm loh tur niin, ‘kel hnute, lâwi hnute, se hnute, bâwng hnute’ tia kan ziaha spaced compound noun (noun phrase) an nih hian grammar kal phungah chuan ziah dan dik a lo ni ta ṭhin a ni.
Tam tak chuan ziah zawma kan lo hmuh ṭhan tawh a nih avàngin ‘bawnghnute’ tia ziah zawm hi thumal anga neih nghehah kan ît a, ṭan fung dap khâwmin, “Bawng kap kâra uai ṭhuah ṭhuah hi ‘bawng hnute’ chu a ni a, a tui kan sàwr chhuah tawh hi chu ‘bawnghnute’ a ni tawh thung,” ti tein ṭan kan khawh ṭhin niin a lang. Hetiang hi a nih dâwn chuan, “Kelpui kap kâra uai ṭhuah hi ‘kel hnute’ chu a ni a, a tui kan sàwr chhuah tawh hi chu ‘kelhnute’ a ni tawh a, sepui kap kâra uai ṭhuah hi ‘se hnute’ chu a ni a, a tui kan sàwr chhuah tawh hi chu ‘sehnute’ a ni tawh,” ti tein Mizo ṭawng hi mahni ngaih dan hmangin kan han chaih vir chhin dâwn em ni ang le!
J.F.Laldailova chuan Sâp ṭawng thumal ‘milk’ tih hi dictionary-ah chuan ‘hnute, hnute tui’ tiin a dah a, transitive verb-a hmannaah chuan ‘hnute sâwr, tuihnang sâwr’ tiin a dah a. Hemi han en hian Sâp ṭawnga ‘milk’ thumal hi ‘bawng hnute’ sawina ngawr ngawr bik ni lovin, ‘hnute tui’ hrim hrim sawina a nih zâwk hmel a. Chuvàngin, Mizo ṭawngah chuan hnute tui, a tui sàwr chhuah tawh zâwk hi eng hnute ber nge tih kha nounal adjective hmanga kan sawi fiah a lo ngâi ta ṭhin a. Chuvàngin, ‘bâwng hnute, kel hnute, lâwi hnute, se hnute…adt.’ tia kan sawinaah hian, common noun ‘hnute’ hi amah sawi fiahtu nounal adjective nena ziah zawm loha noun phrase (spaced compound noun) an nih hian grammar-ah ziah dan tur dik a lo ni ta niin a lang.
Bâwngpui kap kâra uai ṭhuah hi ‘bawng hnute’ a ni a, a tui kan sawr chhuah hi ‘bawng hnute’ bawk a ni a. Kelpui kap kâra uai ṭhuah hi ‘kel hnute’ a ni a, a tui kan sàwr chhuah hi ‘kel hnute’ bawk a ni a. Lâwipui kap kâra uai ṭhuah hi ‘lâwi hnute’ a ni a, a tui kan sàwr chhuah pawh hi ‘lâwi hnute’ bawk a ni a. Sepui kap kâra uai ṭhuah hi ‘se hnute’ a ni a, a tui kan sàwr chhuah pawh hi ‘se hnute’ bawk a ni. Amaherawhchu, an awmzia leh an nih phung a inang tawh lo mai chauh zawk niin a lang.
Hetiang hian Mizo ṭawngah hian ziah dan sipel inanga ziah; amaherawhchu, a context azira awmze inang lo leh nih phung danglam daih hi a awm ṭhin a, “Bâwng hnute ka in,” tia kan sawi leh, “Kel hnute hi chu a tak,” tia kan sawinaah te hian, hetianga a inzawm lova kan ziah avàng mai hian tu pa mahin kan bâwng hnute in kan sawi hi bâwngpui kap kâra mi kher kan ve hnêk thu kan sawinaah mi an lo ngaihsak hauh lo ang a, kel hnute tak thu kan sawiah pawh hian kelpui kap kâra uai kher kha mi an lo va mitthla-sak hauh bawk lo ang tih a rinawm a. Hetiang hi a nih lâia ‘bawnghnute’ tia ziah zawm kan tum tlat lâia ‘kel hnute, lâwi hnute, se hnute’ tihte hi a inzawm lova ziah kan duh lawi si chuan, Mizo ṭawng hi a ziah dan thu-ah a fel mawh hle mai dâwn tihna a ni.
Chuvàngin, MLC ber pawhin an lehkhabu pakhat chhûnga ziah dan tura an dah dan a inan tâk bawk si lovah chuan, grammar aṭanga Mizo ṭawng ziah dan tur kal phung dik awm reng hi kan bih chian mai a pawimawh ṭhin a. Grammar danah chuan common noun ‘hnute’ hi amah sawi fiahtu nounal adjective, ‘bâwng, kel, lâwi, sial’ tihte nen hian ziah zawm chi a ni lo a, ziah zawm loha ‘bâwng hnute, kel hnute, lâwi hnute, sial hnute’ tia ziaha noun phrase (spaced compound noun) a nih hian ziah dan inang tlângin, Mizo ṭawngah buarchuar lâi bik awm miah lovin a lo dik fel thap thei zâwk a lo ni.
Hetianga grammar ṭanga Mizo ṭawng ziah dan kal phung dik awm fel sa êm êm hi Mizo Language Board (MLB) lo ding tur pawh hian ngun takin rawn bih chiang thei se a lawmawm ngawt ang le.