- Rempuia R. Lutmang
|awng dang kan \awng ang maia kan hman hi a ngaimawh pawl an awm tih chu hai theih a ni lo a, lehlin lam an sawi mâwi \hin hle. Hetiang hi \hahnemngaihna thil a nih avangin thil \ha lo a ni lo a, thil \ul ber a ni em aw tih erawh chu ngaihtuah ve a ngai.
Kan pi leh pute kha chuan lehlin an tum buai ngai lo niin a lang. Anni bakah kan ziak mi mi hmasate pawh khan a nazawng chuan an lo letling lem lo.
Hmanlai khan hnam dang \awng an seng luh danah Mizo \awng tihausa zâwnga ti \hin niin kan ngai a, chutiang em em chu a ni bik lo. Hnam dang a\angin a lam rîk dan an hria a, chutiang chuan an lam chhawm ve mai; mahse, an lam dik lo tlangpui. Hei hi Mizo \awng tihhausak an duh vang lam a ni lo a, an thiamnain a tlin loh vang zawk a ni. Khawvel ram hrang hrang dan a ni a, Sapho chenin hetianga ti \hin vek hi an ni.
Chu an tih dan, hmanlai dan chu kan awt thar leh nge ni, kan lam dan hi ‘local’ deuh taka ziah han rawt mai an awm \hin. Tun hma chuan TV a awm lo a, telephone a awm lo a, internet chu vânah pawh a la rah lo. Chutiang khawvela an chên laia an tih dan ang kha zawng entawn \hat leh chi a ni lo e. Sap emaw, Vai emaw, a khawi hnam mahin an chîng tawh lo a nia. Tunlai khawvelah chuan lam dik loh luih hleih theih pawh a ni tawh lo, hre châk lo pawh ni ila a lam dan dik kan hre zung zung zel tho.
|awng dangina a hrin chhuah, kan \awnga thumal thar pian dan a la awm. Kan pi leh pute khan thil tam tak kha hnam dang lam rik an hre phâk mai lo a, a sawina tur \awngkam a ngai si a, an phuah chawp nawk nawk lo thei lo. Hei pawh a dik hriat ngaihna a awm hlawl loh avanga loh theih loha an phuah a ni. \awng hmakhua ngaih vang leh \awng tihhausak tumna a ni lo a, kawng dang a awm loh vang zawk a ni. Hei pawh hi khawvel changkan hmaa hnam tin tih dan tho a ni ti ila kan “risk” sual miah lo ang. Chutiang dan tunlaia han entawn thar leh rih chu a chhangchhiathlak bâkah mi tih dan pawh a ni âwm lo e.
Sap \awng lehkhabu a\anga Mizo \awnga lehlin thiam ber pawl JFa pawh hian a nazawng chu a letling lo. A vai vai chuan sawi lo ila, a lehkhabu lehlin, bu pan tê, “Mangan Tâwp Thil” hi en chhin teh ang. Sap \awng, a ngai ngaia a hman a tam mai. Proper noun em em chu sawi lan chi a ni lo a, a proper loho hi ka’n tlar chhin ang e,
Football team member; radio report, October (hei chu a proper tak e, Mizo thla hming kan hmehbel chawp tâk hi mi \henkhat hian hman mai an chîng a, a Mizo thla hming hi ziak chiang viau mah se khawvel pumina thla hminga kan inhman \âwm zawk hi an ziah tel si loh chuan ‘a eng thla ber nge le’ tia calendar en chawp a awl khawp); November (hei pawh); December (hei pawh); Co-pilot; radio; pass; steward; motor; pilot; petrol; passenger; first aid; Kamis; zero degree; team captain; nurse; mechanic; rocket; battery; ration; wine; whisky; date; aluminium; jet; helicopter; oxygen; report; silver; association; degree; rransistor radio; nylon; meeting; second; maund; officer; screwdriver; aerial; transmitter radio; develop; present; jean; football boot; hotel standard; supply; ward; chairman.
Khitiang khi lehlin buai \ûlah a ngai lo niin a lang. Chutih rual chuan heng hi a letling ve leh thung a, kualkhung chhungah a Sap \awng zawk a dah leh mai bawk: khaw chin chhûttu (navigator); chhim leh hmâr kâwk (compass); bawnghnute umkhal (cheese); taksaa lumna (calorie).
A ziah dan lamah hian kan lam dana ziah kan tih mai hi a awm \hin a. Chutiang chu a hmang ve zauh zauh bawk. Catholic chu ‘Katholik’ tiin a ziak. Daktor tih a hmang a, kan lam dan anga ziah ni mai âwm a ni ve tho, daktor kianga mi chu ‘nars’ ti loin ‘nurse’ a ti leh lawi a. Hetiang tho hian ‘minute’ chu ‘minit’ tia a ziah laiin ‘second’ a ti leh daih a. ‘Sikret’ a han ti tak na a ‘lighter’ a ti leh tho; mahse, kualkhung chhungah ‘mei-talh’ tih a dah. \awng dang nena kan ziah kawp hian, a Sap \awnga hi kualkhung chhunga dah a \ha ti an awm a, chumi letling chiah chuan a dah tihna a nih chu.
Suitcase hi ‘ipkhai’ tiin vawi thum a hmang a, a hman apiangin kualkhung chhungah ‘suitcase’ tih a ziak tel ziah a, hetianga a tih zel hi a mangnghilh palh nge ni dawn, letling loin \um khat chu ‘suitcase’ a ti. Lehlin paha typewriter-a chhut chhuah nghal pawp pawp chuan hetiang thil neuh neuh hi chu theihnghilh awl tak tur chu a ni.
‘Ration’ tih hi a ngai ngaiin a hmang hmasa a, a hnu lamah ‘rawsawt’ a ti leh, hei hi chu lehlinna a ni lem lo, Sipai bâng \awngkam deuh a ni mahna. Kan \hianpa pa sipai bâng pawhin ‘hun’ (time) hi ‘\êm’ a ti kher zel, a awm a nawm phahna a nih chuan a \ha mai e. ‘Rawsawt’ tih kha amah JFa pawhin letlingah a inngai lo a, Sap \awng a lehlin lohho a tih dan pangngaiin a ‘italicise’ nghe nghe. Thanpuii Pa (J. Malsawma) pawhin “Vanglai”-ah khan “rawsawt” tih a hmang a, inverted comma/quoatation mark a hmang kher; lehlin a ni lo a, mi zawng zawng hman dan a ni kher lo tihna a ni pah thei ang (inverted comma/quotation mark hi thil pahnih inkawp tlat a nih avangin Sap chuan a tawpah plural form ‘s’ an telh ngei ngei a; Mizo \awng kara ka zeh avangin ‘s’ ka telh buangbar duh ta lo a ni).
Sapin ‘sacrament’ an ti a, Mizo \awnga kan ziah chuan ‘sakramen’ kan ti thung. Ani hian a enga mah mah hi hmang loin “sakrament” a ti daih (‘sakramen’ tih thumal hi Bible-ah a awm emaw ka ti a, Mizo Bible-a an ziah dan en ka han tum a, a awm lo a ni awm e. Kalvari ang deuhin lam ri ngun viau mah ila, Bible lamah chuan a lo awm lo a ni ang). ‘Sakrament’ tia ziah chu mi \henkhatin ‘Christmas’ tih hmang loa, ‘Krismas’ tih pawh hmang chuang loa ‘Kristmas’ tia an ziah ang deuh hi a ni mai ang chu.
Khitiang khi kan en diat diat chuan tunlai mi \hahnemngai \henkhatin \awng dang awm tawh phawt chu lehlin \ul em maw an ti hi JFa hian \ul a ti ve lem lo niin a ngaih theih. Birthday inlawmpuina \awngkam lâr tak “Many happy returns of the day” pawh hi letling tura ngêntu an awm a ni mahna, JFa chuan heti hian a ti a, a ngai ngaiin,
“Many happy returns of the day” tih hi Mizo \awnga han “render” thiam turin a awmzia pawh hi ka hre hlei nem. Hetiang hun lâwmawm hi i chungah vawi tam lo thleng nawn leh rawh se, tihna ang deuh a ni a; “Good Morning” ang deuh bawk hian Mizo \awnga a tluk chiah phawktu \awngkam neih ve kher a \ulna ka hre lo, tiin a bialnu Ethel-i hnenah a lehkhathawnah a ziak a; ‘morning’ tiha hawrawppui ‘M’ a hman chhan hi ka hre lo.
Hetiang \awng lehlin kan sawi chhan tam bera hi chu noun a ni a. Thanpuii Pa (J. Malsawma tih kha a hmain kan sawi tawh) chuan, “Khawvel hnamtinin mahni \awng ang hrima an hman, Electric, Petrol, Motor, Football, Hockey, Chairman, Secretary tih ang te hi chu a tlukpui chiah Zo\awngah a awm lova, lehlin kher pawh a ngai lova, mi mâwl pawhin kan hre ve tawh mai a,” a ti a. A ni chiah a, hetiang hi Sap \awng ni naran mai tawh loin khawvel hnam tin \awng a ni a, a ngai ngaia hman hi tlâwma lâk chi a ni lo. Lo letling ta teh reng pawh ni ila miin min hmanpui duh si loh chuan kan \awng kan tibuarchuar mai mai zawk ang. Chu bâkah, kan sawi tak ang khan, mâwl lai khan, Sap emaw, Vai emaw, Mizo emaw, a eng hnam pawh khan a remchan dan angin hnam dang \awng kan seng lut \heuh a, tunlai khawvelah chuan chutiang chu a rem tawh lo a, a ngai ngaia hman ve zel hi khawvel tih dan a ni tawh zawk.
Thanpuii Pa \awngkam bawk han sawi zui leh ila, “Tun hnaiah mi \henkhatin ‘kawlphetha’ kan han ti khanglang hi chu a pawi ngawt mai, a ziak a harin a sei si. ‘Electric’ tih ve mai âwm. Kawlphe nen inzawmna a neih pawh kan hria em ni? Electric Veng te hi ‘Kawlphetha Veng’ kan ti dawn em ni?” a ti a. A han sawi ‘kawlphetha’ hi a tir lamah chuan ‘kawlphethiltihtheihna’ tih te a la ni duah zawk awm e, JFa dictionary-ah a chuang. Ani JFa pawh hian Pu Buanga dictionary a entawn a ni thei tho. Pu Buanga hian ‘electricity’ chu ‘kâwlphe thil-tih-theihna’ tiin a dictionary-ah a dah a. A tir lamah Mizo \awngin an han chher a, ‘kawlphethiltihtheihna’ an han ti ren rawn a, a sei vang nge ni dawn, ‘kawlphetha’ tiin a aia tâwi zawk an han chher leh a, chu pawh chu kan hmang \ha duh ta chuang lo. Thanpuii Pa phei chuan \ûl a ti lo hle reng a nih hi.
Hêng hi chu hman luih han tum ngial mah ila mi dangin min hmanpui tak tak dawn lo a. Tomato leh dâl te ang bawka mi tam ber sawi leh ziah dana hman ve mai hi a \ha ber zawk ang. Kan in-exam a, ‘result’ a lo chhuak a, heta ‘result’ te hi a tlukpui hriat a har zêk a nia. JFa dictionary-a a lehlinna chuang zinga hman rem ber ‘rah’ tih hi hmang pawh ni ila, miin min hmanpui ngût lo ang.
Thanpuii Pa \awngkam hi a ziah dan ang chiaha kan thur chhuah a ni a, ani hian common noun hi hawrawppuiin a ziak \an nghauh nghauh mai a (amah chauh a ni lo, JFa te, Zikpui Pa te pawh an ni tho), ziah zawm loh tur ziah zawm “hnamtin” tih bâkah “lova” tih pawh a tel. Heng hi chu an hun laia an ziah danah pawmsak mai ila, tunlaia kan ziah dan a ni ta lo a, ziah zawm leh zawm loh an thiam loh vang ni loin kan hun tawn a inan loh vâng zawk a ni.
Eng pawh ni se, Zikpuii Pa-in “Lehkhabu Ramtiam” a thlirnaa “\awng chher chawp tum chu, a hahthlakin a hlawhtling mawh a; tha hu a chhuak thei lo. \awng zawng zawng anpui kan nei lo hi tlâwm chia lak tur a ni lova, khawvel zawng a khum theih loh va, mi hmuhchhuah sa duh duha kan hman theih tho hi hmang ila, kan creativity-in hma a sawn chak zawk ang” a tih hi dik viau a nia. Tun hma ata tawh \awng dang duh loh vanga chher chawp nia lang hi a tam mai a, hman lâr hlawh loin a thi leh deuh zel. “Lehkhabu Ramtiam”-ah hian Sap \awng kan hriat bel sa tam tak chu Mizo \awnga phuah chawpa dah a ni a, hei hi amah Zikpuii Pa vêk hian a lehkhabu ziaktu sawi chhanin, “Mizo \awng an ni emaw a ti a nih chuan a hresual ve thei ang,” a ti zui nghe nghe.
Lehlin theih chu lehlin a \ha tho mai; mahse, thil \ul a ni nge ni lo tih chhût hmasak a ngai ka ti a ni ber. Tunlai pawh hian Sap \awnga kan hman \han sa Mizo \awnga phuah \ûl riaua hria an awm, an letling \hin, rawtna ang deuhin an ti a ni mai thei. Mahse mipuiin an hmanpui tak tak hma chu Mizo \awng a tling lo. A hmangtu tura kan beisei ber mipuiin a Sap \awng an hriat bel viau laia a lehlinna zawk eng tihna nge tih an hriat loha an bo hû zel chuan hah man a awm lo khawp ang.