- HC Vanlalruata

Dan (law) hi mihring tungchhova kal zawng zawng tan a thil pawimawh elkhèn a ni a, mihring kan nihna a kan chênhona kawngah te, kan chhehvel a nungcha, ramngaw leh boruak ţha siamtute thlengin kan inţawm a ni. Dân lam zirmite chuan dân hnuaiah/dân mithmuhah chuan mitin hi kan intluktlâng vek tur a ni an ti a, dân rorelna tihkhawtlai tuartu chuan dân hmanga rorelna hmu ve lo a ni (justice delayed is justice denied) an lo ti bawk.
Mihring chauh ni lovin, ramsa leh nungcha hrang hrang hian an chên hona kawngah hian ziak loh dân engemaw chu an nei a ni ang tih; an nungchang leh chetzia zirmite chuan an sawi ţhin a. Chu chu an damkhawchhuahna atan a pawimawh hle bawk. Chutiang bawkin mihringte pawh hian tunlai thiamna kan neih hma daih, lunghriam hman hunlai aţang tawh khan, ziak loh dân hmanga nunho an lo zir tawh niin a lang bawk.
Mizote pawhin ziak leh chhiar kan thiam hma daih tawh khan khawtlâng inawpna atan ziak loh dan kan lo nei tawh a. Inneih leh inţhen dan chi hrang hrangte, lalna inhlanchhawn dan te leh chhungkaw rosem leh luah dante an nei vek a. Chhiah chawi dan te, pawikhawihna chi hrang hrang a inhnamhnawihte hrem dan thlengin ziak loh dân ‘Mizo Hnam Dân’ kan tih khan a lo phuarkhawm a. Mipui thlante rorelna a dân siam nen a in ang chiah lo na-in, a hunlai a mihring chên hona atan a kaihhruaina dan ţha tak an lo nei tawh a ni.
Sap (British) hovin Mizote an rŭn a an hneh hnu khan, an ram dân siam chu min barhlui ta a, hei hi an ram awpte hneh taka an awpbeh theihna atan a an siam a nih rualin, hnam tlêm te leh hnam tam takin an hual Mizote humhalhna tur dan te an siam bawk a. An sakhua chu rawngbawltute’n min rawn hrilhin, sakhua leh kohhran rindan hmang chuan nghet lehzualin min awp ta a nih kha. Europe ramte’n an ram lak te awpbeh ngheh theihna atan a an hmanraw chelek pawimawh ber pakhat chu, Kristian ni tura an ram awpa chengte leh (convert) kha a ni. Ram dan (law of the land) leh sakhaw dân (creed) erawhchu tehkhin hleihtheih chi a ni lo thung.
A tir bera kan sawi ang hian, dân hian mihring tana awmze nei leh chenhona atana pawimawh a ni a. Dân zah, zawm leh pawisakna ram chu ram nuam a ni a, dân palzut nasatna ram reng reng ramnuam a awm ngai lo. Dân chuan mihring min hrut rual a, min tizalen bawk a, chenhona atan a pawimawh ber pakhat a ni. Dân rorelna (rule of law) pawisakna hi amah a lo awm ve ngawt a ni lova, ram hruaitute an pawimawh hmasa ber a, a dawtah dân kengkawhtute leh mipui an pawimawh leh a ni.
Italy rama Sicily thliarkar a mi rikrâp leh hlauhlawp a siam a, mipui mimir rapbet ţhin Mafia ho khan, an thiltih ang chiah kha United States-ah an pêm thlakpui a. Kum 1920-33 a zu khap bur a nih lai kha an dinchhuah chhoh vanglai a ni a. Mahse, dân kengkawhtute’n dân an kenkawh ţhat avangin tunah chuan an che thei ta lo. Police leh dân kengkawhtu pawl dangte’n a nihna ang taka dân an kenkawh loh chuan, misual rual an rawn páwng a, rei lote-ah vauna hmangin mipui an rapbet thuai mai a ni.
Dik taka dân kengkawh tur hian sorkar a pawimawh a, dân kengkawhtu pawlte’n dân ang tak leh sorkar thuneitu sangte inrawlh lova hna an thawh a ngai a. Chumi dawtah chuan court-a dân hmang a roreltute’n dik taka dân hmanga ro an rel a ngai bawk. Politics thuneihna chelhtute’n court rorelna-ah thu an nei tur a ni hek lo. India ramah chuan Parliament emaw state Assembly-in emaw dân a siam a, chu chu sorkar (executive)-in a kengkawh a, thubuai chinfel chu court rorelna kuta awm a ni. Hei hi dân kenkawh a nih dan tur diktak pawh a ni.
Hetiang a nih lai hian Mizoramah ngei pawh mi kut tuartute’n emaw, Police hnena FIR an thehluh a lo pawm duh loh tlat ching Police officer an la awm zeuh zeuh a, hei hi a fel lo ngawt mai. Hetiang a nih chhan hi pawikhawihtute emaw an chhungte emaw mi thiltithei an nih avangte, Police officer vua-vang hnaite an nih vang a ni fo. Hetianga FIR thehluh lo pawm lohva, thubuai ziahluh loh ngawt hi dân bawhchhiatna a ni tih Supreme Court pawhin chiang takin a puang tawh a nih kha.
Mizorama thil pawi tak mai chu, dân bawhchhe nasa takte hi misualte ni lovin, mifelte an ni tlat mai hi a ni. Mifel, khawtlâng tana ţhahnemngai em em a inhria, dik em em a inhriate hian, misual ti a puhte han vuakhlum a, han phingchil hlum mai te hi an ching a. Dân kengkawhtu tur a dânin a ruat leh thuneihna a pék, police leh dân kengkawhtu pawl amite hnen a hlan lova, mifel rualin dânkalh a an phingchil hlum tak mai mai hi an tam ta hle mai. Chutianga dân bawhchhetute chu a huhova chè, an tam chhuang a khawtlâng nghehchhan a thilti an nih avangin, Police-te pawh an lakah dân ang takin an che ngam lo fo emaw tihtur a ni.
Hetiang a nih chhan hi Police-te’n khawtlâng hruaitu, mifel rual an hlauh vang ai mahin, Police chunga thuneitu ram hruaitute’n vote hloh an hlauh avanga dân bawhchhetu mifel rual vulh lian ta an ni zawkin a lang bawk. Democracy hi mipui rorelna a ni ngei mai a, mahse, a tam tam rorelna a nih lai chu inthlan hunah chauh a ni tih hi kan hre fuh thei meuhlo. Inthlanna a mipui-in dân siam tur a an thlanchhuahte khan, dân an siam ang a, chu an dan siam chu political party lian ber sorkarna siamtute khan an kengkawh mai tur a ni zawk.
A nihna takah chuan, railway minister-in a tak a rêl a khalh lo ang chiah hian sorkar hian dân a kengkawh hranpa lova. Dân kengkawh tur hian Home department hnuaiah Police te Home guards te an awm a, zu leh ruihhlo lam dân kengkawhtu Excise and Narcotics an awm bawk. District tin a bawrhsap pisa hi dân kenkawh kawng a district-a thuneitu niin, SP leh an hote hi a tak a thawktu an ni. Pawikhawihtu a puh, man leh thubuai siamsak kawng a sorkar a tak a a zu inrawlh hi a fel lo viau zawk.
Engpawhnise, dân hnuai a kan intluktlân a, hlauh leh duhsak bik nei hauh lova dân rorelna kalpui hi ram mipuite tan a pawimawh em em mai, mihring kan nihna a kan chenho kawnga loh theih loh a ngaih hial a ni. Khawtlâng a inrahbehna (social oppression) a awm lohna tur chuan, dân ang tak a dân kengkawhtute’n hna an thawh a ngai a. A huai huai, a pawr pawr leh a tam tamin haw haw a thà an thawh hi dân rorelna páwn leh dânkalh a chêtna chiang tak a ni.
Tam chhuang a, khawtlâng mipui inphentir a, politician-te némna lai remchang a la a, court thutlûkna pawh haw haw a tihdanglam tum ţhin tute aia dân hnuai a mitin intluktlanna thuthlung bawhchhe nasa hi an awm lo. Hetianga chêt chîngte hian anmahni kha dân emaw an inti a, dân chung a lêngah an inngai a. Ram leh hnam chhantu angin inlantir engang mahsela, dân bawhchhetute an ni. Hetianga khawtlâng behchhan a dân bawhchhiat chingte hrem ngam sorkar leh, court kan neih hma chuan he ram hi ram nuamah kan siam ngai lovang.