- Chhantea Pautu
Lehkhabu emaw, Social Media lama mi thawnthu leh thuziak chhiartu tam zawk hian thu leh hla(literature) kalphung hre chiah loh chungin kan chhiar maithei; chuvang tak chuan a ziaka ziak chi nih ve lova a chhiara chhiar chi kan nih pawhin thu leh hla (literature) kalphung chhete tal chu kan hriat ve hrim hrim a \ha awm e. Chuti a nih loh a, mi thu ziak leh thawnthu ziah, a nihna ang taka kan chhiar thiam loh chuan an thu ziak hlutna tak tak kan hai chhuak thei ngai lo vang.
|hianho inkawm khawmnaah, “A nawlpuiin kan duh chu ngaihtuah zawm ngai lova chiang nghal vek mai, ngaihnawm puat a ni ber,” tih thu hi kan sawi chhuak a. A nihna takah chuan ngaihnawm puat hi thu leh hla(literature) huangah chuan a tlo ber chu a ni lem lo. Ziakmite thu ziak leh thawnthu ziak chu a ngaihnawm hle tur a nih rualin, kal pah ngaihnawm, chhiar zawh ruala zo der mai ni lovin, ngaihnawm chet chet, belhchian dawl, hnùn leh zûn nei, a chhiartute rilru-a ngaih dan thar leh suangtuahna thar zalen taka dintir theitu a nih a \ul ve bawk ang.
Mizo Literature huanga Ziakmi langsar pakhatin ka hnena a sawi pakhat chu, “Short story’ \ha kan la ngah loh bakah, Mizo te hian ‘short story’ hi kan la chhiar thiam lo,” tih hi a ni. A sawi awmzia ni bera ka hriat chu, “Short story’ awmzia leh nihna kan la varpawh pha lo,” a tihna ni berin ka hria. ‘Literature’ huangah hian a nawlpui ang chuan kan la sang lo a ni thei bawk ang.
Mak deuh mai chu, ‘social media’ huanga ‘short story’ kan dah ve \hin hi chhiartu \henkhatin a nihna ang taka chhiar thiama an man hle laiin, chhiartu \henkhat chuan, “A va tawp ho ve,” emaw, “A va tawp bung ve,” emaw, “I chhunzawm dawn em\” emaw an lo ti ta daih \hin a, a nihna takah chuan hrilh a hai duh \hin angreng zawk khawp mai; ‘short story’ a nih thu hi inhrilhfiah chawp a ngai ta \hin a.
A nawlpuiin kan chhiar thiam phak tawk chu ‘Novel’ hi ni maiin a lang \hin. Engkim a chip a chiar sawia chipna chauh hi kan rilru-in a phak tawk a nih chuan, ziak ngai lo chhiartu mah ni ila, mi kutchhuak hlu tak tak hlutna chhiar chhuaka chhar chhuak tur khawpa kan rilru hmanna lamah hma kan sawn leh hret a ngai tihna a ni ang. Ngaihtuah chhunzawm a, a ziaktuin a chhiartu chanvo tur a dah vena, engkim sawi zo lem lova a chhiartuin a suangtuahnaa thil thlen dan tur emaw, a changtute awm dan tur a lo din ve theihna tur thu ziak leh thawnthu ziakte hi a awm ve ngai.
‘Open Ending’ awmzia te pawh hi chhiartu lam hian kan man thiam a ngai ve khawp mai. Chuti a nih loh chuan miin a thu ziak ‘open ending’ hmanga a tih tawpin ziah zawmtir phet kan tum tlat ang a, a ziaktu tum leh ‘idea’ kan \helh duai zel ang. Laklawh hmel tak anga i thawnthu chhiar lai a tawp khan, khami hnu khan eng nge thleng, a changtute kha eng tin nge an awm tak zel ang tih kha i hre chak a, i rin danin i lo suangtuah ve a, i duh dana a thawnthu kal zel dan tur i lo din ve kha a thiang bawk; chu chu a ziaktuin a chhiartu rilru-a tuh a tum \hin chu a ni fo bawk. I lo suangtuah zawm tura thawnthu leh thu ziak a tawp khan chu thawnthu chu i rilru-ah a thi thei ta lo va, a châm ta reng a; kha kha ziaktuin ziak hlawhtling a intihna tak pawh a ni thei. Tu hmeichhiain nge mipa thinlunga chàm zui reng duh lo tehlul ang; ziaktu chu hmeichhiaah han bel la, a chhiartu chu a héltu mipaah!
Mi thu ziak emaw thawnthu ziak emaw kan chhiar reng rengin kan chhiar liam puat a nih chuan kan thil chhiar lai phuahchawp phéna ‘takna’ chu kan hmu pha ngai lo vang. ‘Fiction’ hian ‘literature’ huangah chuan ‘fact’ a pai tel \hin; thawnthu-ah ngat phei chuan a ziaktu nun tak tak leh mihring nun hman dan tak tak hi a inphum châwk a ni. Chu thil hmu pha khawp chuan kan chhiar ngai em? Kan chhiar liam puat khan hlawkna min pe lo tawp ang che chu kan ti lo, min pe tlem thung ang.
Chhiartu \henkhatte rilru leh suangtuahna hi chu a thatchhe thlâwt a ni; chhiar taima ve viau e ti lovin.
Miin thu ziak emaw thawnthu ziak emaw i chhiar tura a rawn chhawp chhuah hian mihring nun tak tak awmzia zir tur a rawn chhawpah che ngai la, i suangtuahna a \ha zawnga vah vel tir kawngah lo taima ve deuh rawh. Hmeichhe \henkhat phei chu, an thawnthu chhiara a changtupate pianphung, pa leh pian thiam em em, ‘pa tawp’ ang chi kha a takah an han beisei a, an bialpate an han sit zui ngei a, a ‘hit’ lo! I chhiar thawnthua i suangtuah duhthusam mipa kha nun tak taka i duhzawng an ni kher lo thei tih hre tur khawpin i thinlung kha a fîm em?
I thil chhiar hi i chhiatpui thei a, i \hatpui thei bawk.
Uluk leh ding zawkin ngaihnawm i tih em em thu ziak emaw, thawnthu emaw kha han chhiar nawn leh teh. Eng nge ngaihtuah chhunzawm tur a hnutchhiah che\ Eng nge a hlutna\ A hlutna hmu khawpin i chhiar thiam em\ A ziaktu rilru i \awm phak em\
A tawp nan, Ziakmite hian an ziah man tel ve hi an phu, an chanvo a ni bawk. Tunlai angah chuan lehkhabu ‘in-present’ ngiat tlat leh lehkhabu inhawhsak tum tlat ang chi hi a \hing tawh. I mi ngaih san lehkhabu emaw, i chhiar duh lehkhabu emaw chu i leisak ve mai khan Ziakmite hlawh leh thawh hah man i pe ve tihna a ni. Hei hi lehkhabu chhiar thiam chhiartu thinlungah chuan a châm tlat \hin; a chhan chu, Ziakmite hlutna a manin a pawh pha tlat tawh a, a thinlung chàwm thei lehkhabu manah a inngaihtuah buai ngai lo.
Khawvel chu a kal zel ang, ‘internet’ pawh kan khawih zel ang; mahse, ‘internet’ hian ‘book’ hlutna hi a la tluk pha mai dawn lo. Mahni han insawi ila, lehkhabu phek ngei keua ka chhiar ngawrh apiangin nun tak tak ka pawh \hin.
Literature-ah hian thu ziah dan kawng hrang hrang a awm a, ziaktute pawhin ‘style’ hran hran leh thiam dan bik riau an nei \hin. Kan hriat tur hmasa ber chu, a Writer-te hi a chhiartu ten kan duh dana kan kawih her emaw, kan duh ang chauha thawnthu ziahtir kher tum hi literature-ah chuan a kawnghmang lo tih hi a ni.
Chhiartute nawrna leh duh dan ang ngawt a, ‘setting’ duan emaw, hawi zawng thlak ngawt emaw, ‘plot’ duan emaw, ‘character’ mizia kawih her thut thut hi Writer \ha nihna pawh a ni lem lo va; amaherawh chu, kan ngaihtuahnain ‘social media’ bak a pel lo va, he inkawm hlimna huanga mite lawm zawng ngawr ngawr kan zawn chuan thu dang ni se la.
Mahse, Writer theihna nei chuan ama ‘originality’ emaw, a ‘creativity’ hmangin emaw chhiartute ngaihnawm tih zawng ziakin a hip thei \hin. Hei hi literature-ah eng ang theihna nge chu Writer chuan a neih tih ti langtu a ni nghal bawk.
Chhiartute pawh hi kan ngaihtuahna a fin emaw, a hawi zau emaw a ngai ve \hin a, a \hen hi chuan ‘open ending’ awmzia pawh hi kan hre lo maithei. Ziaktu \henkhat chuan an thawnthu chu felfai tak leh tawp chiang takin an ti tawp lo fo a, a chhiartute ngaihtuah zawm atan, thawnthu chhunga ‘character’ emaw thil thleng emaw kha, ‘Engvtin nge a nih zui ang le\’ ti-a an ngaihtuah zui vang vang theih tur chiin an thawnthu hmawr chu ‘open ending’ kalhmangin an bâwk \hin a ni. Hei hi chhiartu tam takin kan hriat thiam loh avangin, ‘A tawp dan a va ho!’ emaw, ‘A tawp thut a,’ kan ti leh ngawt mai \hin a ni. A nihna takah chuan i duh dan taka zalena kha thawnthu kha i suangtuahnaa lo ziah chhunzawm ve turin kawng hawnsak i ni zawk tihna a ni a, chu chu chhiartute tana a hlutna pawh a ni zawk.
A chang chuan thawnthu ziaktute hi an thawnthu ziah ngeiah pawh thu ber hlei thei lova ‘character’ ten an kaihhruai tak daih \um te, thil thlengin emaw leh thlenna hmunin emaw an thawnthu kal zel dan tur a hril tak tlat \um te a awm ve \hin, hei hi ziak ve ngai lo tan chuan hriat thiam a har deuh maithei. Chuvangin, thawnthu \henkhat hi chu i chhiar hian i chîk ve a ngai a, mi thawnthu ziah i lo chhiar a, duhthu i lo sam ve kha a thiang a; mahse, i duhthusam ang kha belhchian a dawl em tih pawh ngaihtuah lo va, i duh dan ang ngawta ziak tura ‘Writer’ nawr kha chu i hûang lo daina a ni tawh thung. I duh dan kha, ‘character’ mizia leh chet dan nen emaw, thawnthu chhunga thil thlen dan leh thil thleng nen emaw a inmil lo viau thei a ni.
Kan inchhiar zau ve viau loh chuan Writer-te thawnthu \henkhat hi awmze nei lovin kan lo sel ve ngawt thei a, a hlutna pawh pha hauh si lovin kan chhiar liam ve mai mai thei bawk. Lehkhabu chhiar nuam ule.
Ka thinlung a âu \hin a,
Tlin lohna dapin, insitnain mi chhui a;
Suangtuah in sang sain duh thu samah,
Boruaka thâm ral \hin duhna te,
Reh thei lo, thinlunga beiseina pawh,
Bawh zui dan bangbo siin,
Ngur nun kan îang zo ve si lo.
Chelh zawh loh duhna, thinlungah,
Hnar harsa, pianpui rilru-ah;
A lo awm a, a lo ri a, keu thei si lo chu.
Duh thu sam ram, tak ram chang thei se,
Kawlawm humin ka thai ang lehkhaah,
Ka thinlung ka phawrh ang a,
Kei erawh biruin ka thinlung chu,
Mi ten an chhiar tawh mai tur…