- Rempuia R. Lutmang
A la upa lutuk lo ang, naupangchhia chu a ni tawh lo, nuchang hmel a la pu hek lo, FB lamah hetiang hian a chanchin a sawi a, “Ka dam chauh a, thingkungah ka’n tla leh a(h)!
Naupang lama ngaih theih siin kan tawng hman dan dik taka a hmang han hmuh fuh thut chu a lawmawm duh hle mai a; mahse, a rawn chhawntute zingah hre thiam lo an tam thung a ni. ”Thingkûngah ka tla” a tih hi tawng dik a ni a, naupang deuh thenkhatin an hre thiam ta lo tawp mai, sawi fo a ngai dâwn a ni awm e.
Mizo tawngkauchheh pangngai kan sawi dawn a, thangthar thenkhat tawng dan nen a inzawl chiah lo thei. Mahni hnam tawng hi pai miah loa kan hman theih avang hian tawng thiam kan ni ngawt lo a, hnam nunphung, khawsak zia leh tawng chheh dan kalhmang kan hriat loh chuan a eng hnam tawng mah hi thiam tak tak theih loh. Sap nunphung leh Kawre nunphung chauh ngaihven thangthar tan chuan eng tawng pawh hi thiam harsa tak a ni a, chu vanga Mizo tawng thiam fumfe ta lo chu an ni ngei ang.
Zopa zingah thing thei leh thing thiam tak tak an awm thin. Lo vah a ngai kum tin a, ram chang leh rawpui hmun thiah a ngai fo a, chutiangah chuan thing lawn thei nih a pawimawh hle. ‘Tui thiam chu tuiah’ tih ang deuh bawkin thing lawn thei na na chu an chet sual pawhin thingah a ni duh deuh. Thing zar an thlak tum te, zawngtah kunga lawn tum te pawh a ni ang, vanduai chang nei mihring chu a vanneihnain a tlin loh hun a awm a, tla an awm fo a ni. Chutianga an tlak chuan ‘Thingah a tla, zawngtah kungah a tla’ an ti thin. Tunlai naupang thenkhat chuan a kim thei ang berin, ‘Thing atangin a tla, zawngtah kung atangin a tla’ kan ti ta duah duah a ni awm e; a dik lo phei chu a ni hauh lo a, tih thin dan pangngai erawh a ni lo. Hnam dang Mizo tawng rawn zir, sawi sual hlau tawngkam chhep kim lutuk tih dan a pawl thei lek lek.
‘Zirtan Bu’ hi upa lam chuan an hre bel viau hlawmin a rinawm, he zirlai buah hian “Mizoramah thing tla an tam hle” tih kan hmu, heta tang hian Mizo tawngkam chheh dan chu a chiang nghal mai. Kan mi ril Zairema pawhin ‘sarthi’ a sawinaah, “Ramsa seh te, thinga tlak hlum te, tuia tlak hlum hi thil awm thei a ni,” a ti (Thukhawchang Mi Pekte hi, 2009, 236), ‘thing atanga tlak hlum’ a tih loh hi. Chutiang zelin James Dokhuma chuan sarthi thihna chu a theih phawt chuan tihral an duh thin thu sawiin, “Thinga tla hlum a nih leh a tlak hlumna thing an kit a,” a lo ti ve bawk a (Hmanlai Mizo Kalphung, 1992, 100), an kih tak tak leh tak tak loh lam ni loin, a tawngkam, ‘thinga tla hlum’ tih zawk hi kan hriat tura chu a ni.
Thinga kan lawn, kan che sual palh a, ngum sawh dawtin kan tla thum tawk a, ‘thingah kan tla’ a nih chu. Zawngtah lawh dawn phei chuan lawn san a ngai duh hle, ‘Zawngtah kunga tla chu an dam chhuak duh lo’ tih lam hawi tawngkam te hial a awm phah. Zawngtah kung a nih vang ngawr ngawr a ni lo a, a kakpui a sang a, chumi aia sangah chuan an han lawn leh a, an tlak palh hlauh chuan an tlakna kha a sang tawh em a, mual liam nghal mai a awl nge nge an tihna a ni.
Thing kan han sawi deuh ngawr ngawr a, thil dangah pawh tlak theihna apui a la tam mai. A rei ve leh ta, putar chak tawh lo tak mai chu an in chung pawp thawm tha turin an rangva in chungah a lawn a. A lawn chhan chu an in chung a far vang a nih chu, ‘in chung chu fara far lo thei’ a ni hauh lo, ruah tui zawk a ni far taka chu; mahse, Mizo tawngah chuan in chung kha a far tlat si a ni. Ani tar tha thum tawh lam kha a lo invuan nghet tawk lo a, a tla ta a, damdawi inah a awm phah ta hial a. |henrual tha leh amah kan tute’n, “Engtizia nge ni?” an tih chuan, “In chungah ka tla alawm maw le,” tiin a lo chhang thin. Engati nge hetia a tih mai? Mizopa a nih vang a ni.
A chuana chuan chi a awm nual. Sakawr chungah te an chuang thin, thirsakawrah te pawh an chuang bawk. Tun hma kha chuan mi naran tan lirthei neih mai mai theih a ni lo a, a neih phak tawk chu thirsakawr a ni mai a, chu pawh mi nazawng neih phak a ni chuang lo. Heng an chuanna atanga an tlak hian, a hmaa kan sawi tak ang tho khan, sakawr chunga chuang an nih chuan ‘sakawr chungah a tla’ an ti a; thirsakawra chuang an nih chuan ‘thirsakawrah a tla’ an ti leh mai. Thirsakawr sawi takah chuan Aizawlah hian uar thar leh hluai ila tha tak tur a ni, traffic jam a ziaawm phah ang a, kan hrisel phah sawt bawk ang. Amaherawhchu, veng kawng chhuk chho deuha awm chawn a sek thung dawn a ni.
‘Sakawr chungah a tla’ tih te em em chu an hmang dawn em maw ni le kan la ti hram mai thei. Hmang thin teh reng mai, ‘in chungah a tla’ tih nen khan thuhmun tho a ni, tunah pawh hmang ila tawng dik tak a la ni reng bawk. C. Lalbiaknema chuan, “Kum 1949-ah Bawrhsap Barkataki khawchhakah sakawr chungah a tla a, chumi zawn chuan khua leh khua mi zawn inchungin an inchaitir vak a, chu chu Mizorama mi zawn inchuh hnuhnung a ni ang,” a ti a (Zawlbuk Titi, 2000, 32). Aniin a hman vang hian a dik ta bik a ni lo a, Mizo tawngkau chheh ve dan reng a ni a, ziaka awm ka han sawi lang mai chauh a ni.
C. Thuamluaia pawhin a thawnthu ‘Engtin Awm Ta Zel Ang Maw?’ tihah a changtute tawngkamah, “Ka u, thirsakawrah i tla elo?”tih a hmang a, kan sawi tak ang zel kha a nih hi, ‘thirsakawr atangin i tla em ni’ tih duah duah chu tawng thiam chiang lo, sawi chian tum lutuk thawmhnaw deuh a ni.
Tun hma chuan pipu an uar hle, hlaah pawh, ‘Pipu kan suih, ram tinah kan suih’ tih a awm. Pipu a tam chuan tla pawh an tam ang ti rawh u maw! A then chuan tlaktir ngei tumin an then lui vak vak thin lehnghal a, an tla na lo thin zawk ngawt mai. Hetianga pipu uaia tla pawh hi ‘pipua tla’ tih a la ni ta zel. Chaltuahkhuma tawngkam lo en ve leh ta ila, ani hian Vuttaia thlahte a han tlar diat diat a, a tlar hmasa berah chuan, ‘Lianchhuma, pipua tla hlum’ tiin a ziak (History of Mizoram, 1987, 18), ‘pipu atanga tla hlum’ tih a nih loh chu.
Kan tawng thiam chiangte chuan hetianga ‘an tlak’ hian ‘atang’ hi an telh ngai lo hle. Anni aia Mizo ni hnuhnung zawk, Mizo tawng hre hnuhnung zawk hian ‘atang, atangin, atanga’ tih belh kher a ngai emaw kan lo ti ta a ni awm e. Chu chu kan hman duh dan a lo ni ta zawk a nih pawhin tawng hmasa, tawng dik zawkah chuan ‘atang’ hi a lo tel lem lo e tih kha kan hre dawn nia. Mi tawngkam hrang hrang kan sawi chhuah hian, anni hian an ti dik ber e, kan tihna a ni lo a; Mizo tawng hman dan pangngai lan fiahna ber a nih avanga ti ta mai zawk kan ni. Kan han sawi tak kha puitling chinah chuan hmang an la tam fe mai thei, naupang hi chu tawng thiam chiang lo ngang hi kan ni a, a dik zawk inhrilha inzirtir zel hi a tul.