- Reuben Lalnunthara Hnamte
Zirna pawimawhzia chu kan hre tlangpui theuhin a rinawm a, Mizoramah pawh zirna kan lo kalpui tanna chu a rei ve ta hle mai a. Keini naupan lai chuan Aizawlah pawh hian mimal English medium school hi a awm pawh ka la hre chiah lo va, kan lo seilenna leh sikul kan kal ve na chu Sorkar sikul kha a ni deuh mai awm e. Tunah erawh chuan Private English medium sikul chu amaka mak a tam a lo awm tawh a, thingtlang kilkhawr ber thlengin a awm tih theih mai tur a ni tawh. Mimal mai piah lamah kohhran pawhin sikul a ngah tawh a, saptawng thiam tak tak pawh kan ngah tawh nangiang mai. Kan sikul kalve lai kha chuan Pawl li leh pawl ruk kha Board exam a ni thin a, pawl sarih atangin high sikul kan rap tan a, tunlai nen chuan a inthlau ta hle. Pawl thum kan kallai phei kha chuan kan pawlpui hmeichhe thenkhat phei chu an thutna hnu hi alo sen nguai a, kan eu dur dur thin. Tunlaiah chuan Pawl riatte pawh tereuh te te an ni tawh a, mahse, an nula ang hlar hlawm thung a. Zirna kalphung pawh a huna zir zelin a lo danglam chhovin a changkang sawt ta hle bawk.
Zirna pawimawh zia hriatna lamah kan thangharh ta tulh tulh a, lehkha thiam tak tak pawh kan ngah ta viau mai. Chutih laiin sorkar zirtirtu zingah felhlel deuh thil alo awm avanga ban tak mai te hial an lo awm ta a, a zahthlak hle. Aikal la ringawt pawh tun sorkar hian a rawn ching chhuak ta chuaih chuaih mai a, tunlai zoram ti ti ber pakhat a ni ta a nih hi. Kan tleirawl laiin kani hi Primary zirtirtu a ni a, Aizawl atangin Thingtlang deuh takah an sawn a. Duh se chuan aikal la thei chu a nina meuh mai, mahse, amah ngei kalin a zu thawk thlap a ni.. Vawikhat erawh chu a damloh avangin thla hnih lai a aiawhin ka zu thawk ve lawp lawp a ni. A pawiber chu Ram leh Pathian tan, naupangte tana thahnemngaihna nei lova, hlawh hmuh nan chauh a mi tam takin kan hmang thin hi a ni. Naupangte hmakhua kha kan kutah a awm tih ngaihtuah duh hauh lova, mahni nawmsakna chauh ngaihtuaha kan thawh thin avang hian thahnem kan ngai tawk lova, hlawh hmuh nan chauha kan duh thin hi a pawi thin a ni.
Zirtirtute hi an hlu a, an zahawm bawk a, naupan laia kan zirtirtute kha tuna upa kan nih ve viau tawh chung pawh hian kan la zah a, midang ang ngawt chuan kan en thei lo. Primary kan kal ve laite, Middle sikul kan kal ve laitea kan zirtirtu fel tak tak hlawmte kha tun thlenga ka ngainat, nu ang mai a ka en te an ni thin. Thufing pakhat chuan “Zirlai tuina nena zirtir a nih a, a zirtuin nuam ti taka a zir bawk chuan theihnghilh a ni ngai lo” tiin alo sawi a ni. Kan ramah hian zirna a changkang tawh kan tih lai hian kan la ban theih hauh lo chu byheart system hi a ni. Kan naupan laia “ Akbar was, Akbar was ” ti a byheart tuma kan chhiar tauh tauh lai hunte kha chu a hunlai chuan a tha em em a, mahse, tunlai hun angah chuan byheart system ringawt hi khawvel changkang zelah a chi ta lo hle. Kan ramah chuan naupangin zirtirtute note pek ang thlapa an byheart a examnaa an chhan hian mark an hmu tam zel. Onwarda chhangte hian dik viau mahse, zirtirtuteah an tlana lo tlat. Chu chu school zâwng zawngah chuan a nilo maithei, mahse, school tam zawkah hi chuan a ni ngei ang. Zirna pawimawh zia chu kan hre tawh hlawm viau mai a. W.J.Berila chuan “ Zirtirtu ropui chu a zirtirte hnena hriatna tuh mai lova, anmahni-a tuina chawk thova anmahni pawha hriatna zawn zel chakna tuh theitu chu a ni” alo ti a. Heng hi zirtirtu tha kan ngaihdan tak pawh a ni ngei ang.
Tunlai khawvel lo thang zelah Kristian ram kan ni a, Mizoramah hian Kristian zaa sawmriat chuang (80 %) chuang chu kan la hauhphain a rinawm a.Mizote phei chu Kristian kan ni deuh vek tih theih a ni a. Chutih laiin a sorkar ang hian Bible theology degree neite hi kan la dahhrang deuh niin a lang a. A sorkar ang chuan zirna pangngaia an tlukpui awm ang pawh sawi thawm emaw, pawmdan engmah sawi a ni lem lo. Nagaland pawh hi Kristian tamna ram an ni a, Theology lama degree nei khu an dahhniam lem lo niin a lang a. BD te hi B.A anga pawm an ni a, M.th chu M.A anga pawm an ni bawk. M.div kan tihte pawh hi an college a zira B.A anga pawm tho an ni bawk a ni. Nagalandah chuan sorkar hnathawk engkimah Theology zirte khu zirna pangngai nen an pawmdan a in ang vek a, sorkar hnaahte pawh an la vek tho. Kan ram angahte pawh hian tih ve theih awm tak hi he lam hi kan sorkar te hian an la hawi meuh lo em ni ang ka ti thin. Tunah chuan Bible college pawh a lo awm ve nual tawh a, Bible theology degree nei pawh an tam ve tawh hle. Kohhrana pastor nih vek thu awm si lo, kan theologiante hi thenkhat chu an michuang hawi ve mai mai a ni.
Kristian tamna ram kan ni a, kan Sikul hovahte pawh hian a bikin Middle school atangte hian Pathian thu( Bible theology) inzirtirna neih te pawh hi naupangte tan a tha viau angem tih te ngaihtuah tham niin ka hria. Tunlai Middle school atanga naupang zirlai nungchang tha lo kan ngah ta hle a, Pathian thu lama naupan tet atanga inkaihhruaina mumal awm lo hi chhungkaw tam tak chu an ni ngei ang. Sikul tinah hian Bible zir hi subject pakhatah awm ve se, kan ram kristianna leh naupang nun kaihhruainaah pawh hian a tangkai hle lovang maw tih te ka ngaihtuah thin. Bible theology zirna hian a lo huamzau khawp mai a, sociology lamte, history te, councelling leh adang tam tak hi a lo huam teuh mai a, Bible theologian ho hi sikul pangngaiah pawh zirtirtu hmantlak tak an nih a rinawm riau. Zirna( Education) hi mihring nunah hian alo pawimawh em em mai a, mihring nun hi alo kaihruai nasa a ni. M.A chunglam chin ruihhlo ngawl vei hi an tam lem lo maithei a ni. Nu leh pa tamtak pawh hian kan fate zirna lam kan ngaihpawimawh tawk loh avang hian an nun hi kan hruaisual thei a ni. Zirna lama kan tuipui rual hian an nungchang kan siam a ni tih hriat pawh a tha hle. Ruihhlo ngawlvei, ruk ruk ching, sex lama kal nasa add. kan tihte hi lehkha thiam sang tak aiin sang lem lo an tam zawk ngei ang. Chuvangin tun aia uar hian zirna lam hi nasa zawkin uar ila, kan zirna kalphung (education system) pawh hi ennawn fo teh ang u.