- Debbie Rinawmi
A hming atang ringawt pawh hian a kawh tum chu a hriat theih kuar tho na a, Mizoram zirna hi mahni tawnga lehkha zir hmusit tawk lek, saptawng hre kim lo chung chunga sap sikul ngaisang leh uar kan nih avangin sawi fiah tho a tul awm e. A hmasaa zawhna chhan ngai chu ‘Tu te nge criminals chu?’, ‘Eng chin nge criminals hian a huam?’ tih te hi a ni (‘criminals’ hi ‘mi sual’ tih thlak rawk hian a fiah zo tlat lo). Criminal(s) chuan midang tana natna emaw harsatna hrang hrang te emaw hi a huam a, tualthah atanga rukruk thlengin, smuggling te pawh telin. Eng nge criminalization of politics chu? Heng ang criminals (danin mi sual/ thil dik lo ti tu a tih) te hi politics-a an luh hian ‘criminalization of politics’ an ti thin a ni. Criminal record nei te an ding a, mipuiin an thlang tling a, MLA an ni ta tihna a ni a. Tualthah case emaw mi pawngsual case nei emaw minister an nei tihna a ni – criminalization of politics awmnaah chuan.
INDIA RAMAH
Mizoram politics-ah mi nawlpuiin hre lar vut lo mah ila, India ram hmun dangah chuan a hluar hle a. Lok Sabha member pumpui chanve dawn chu criminal record nei an ni a, a punna pawh a chakin a tam hle. MP zingah kum 2004 khan 24% an awm a, kum 2009 ah 30%, 2014 ah 34% leh kum 2019 ah 43% an awm tawh a ni. National Election Watch (NEW) leh Association of Democratic Reforms (ADR) te’n an tar lan danin kum 2021-a Assam, Kerala, Pondicherry, Tamil Nadu leh West Bengal a Assembly Elections neihah candidate 6,318 zinga 1,157 te chu criminal case nei lai an ni.
A CHHAN LEH VANG
‘Criminalization of Politics’ hi upa tawh tak a nih avangin a tobul leh a intanna chhui chhuah a har tawh viau mai a. Chutih rual chuan a chhan chu tam tak a awm thei awm e. The Representation of Peoples Act 1951 hi chu a awm ngei a, he Act hian inthlannaa ding tur te tana tlin loh theihna a tar lang a. He Act a 8-naah chuan mi tu pawh kum hnih chin lung in tang tawh tan an chhuah atanga kum ruk chhung inthlannaah a ding thei vang tih a awm a. Hemi a nih rual hian he Act hian criminal case nei nazawng a do chuang lo va, an thubuai awrhnaah a innghat a ni. He Act ang te hi dan (enforced law) a siam turin political party, sawrkar leh dan lam atang pawhin hma an la tawk lo va, hetiang dan hi hmang thei ilang chuan a ziaawm ngei ang. A chhan lian tak pakhat chu mahni hma kan sial vang a ni. Mipui leh rorel tu te pawhin mahni pumpui kan hmangaih avang leh kan ram aia mimal hlawkna kan um avangin heng te hi a thleng thin a ni. A chhan sawi dawna lian tak pakhat chu pawisa hi a ni awm e. Pawisa thiltihtheihna hian political party leh mimal te a fan chhuak a, hei hian a nghawng thui thei hle. Political party chhungah pawh mi pawisa ngah tak leh party tana hlawk tur a nih chuan mi tha, sum nei lo ai chuan duhsak an hlawh fo a ni.
A NGHAWNG
Nghawng tam tak a nei thei a. India ram hi chhuang takin ‘democracy’ kan in ti thin a; amaherawhchu, kan politics chhungril tak tak hi han en ila, ‘democracy’ kan ni takzet em? Abraham Lincoln-a chuan, “Democracy chu mipui tana mipui te rorelna” tiin a hrilhfiah a. Criminals te an inhnamhnawihnaah erawh chuan inthlanna dik, felfai leh zalen a awm thei lo va. Chumi a nih avang chuan inthlanna zalen tak angin lang mah se, puan hnuaia thiltih leh zep ruk a tam a. Mipui tan duhthlan tur tha an tam loh miau chuan case nei lai te pawh chu duh reng vang ni lovin an thlang leh mai thin a ni. Criminals rorel khawla an awm pawi em emna chu rorelna tha a awm thei lo lai hi a ni. Dan bawhchhe tu te rorel tua an awm miau chuan rorelna dik a awm lo pawh hi a mak leh ta vak lo. Sawrkar hnathawk te a nghawng te hi a pawi hle. Heng mi te telnaah chuan inthlan hma leh inthlan hnuah te ‘black money’ leng vel a tam hle a, chu chuan a hnu zelah khawtlangah eirukna a ti punlun a, sawrkar inrelbawlna thlengin a nghawng lo thei lo te hi a pawi hle. Chu chuan a nghawng kal zelah chuan mipuiah inrem lohna a awm mai bakah thalai teah sual palzamna a thlen a, ‘democrocy’ ah rinna an nei lo hret hret bawk a ni.
ZORAM RIANG TE AH PAWH
Mizoram politics-ah pawh hian eng anga thuk nge a nih mi nawlpuiin hre lo mah ila, kan fihlim lo tih erawh a lang chiang viau mai. Tarlan tawh angin ‘criminals’ hian a huam zau hle a, mi ram anga tualthah thubuai nei emaw pawngsual thubuai nei emaw an ni kher lo a nih pawhin smuggling te, eiruknaa fihlim lo chu an kat nuk mai lo maw tih chu mipuite rilrua zawhna a ni. Heng te hian nghawng tha lo tak a neih chu heng sual dona kawnga roreltu an tel chuan a do turin hma an la ngam lo va, mipuiteah pawh roreltu leh sawrkar ngaih pawimawh lohna leh palzutna a awm a, thalai te ah politics-a beidawnna leh ngaihnepna hial a thlen thei bawk. Mi tha awmna tura politics kan ngai lo te, kohhran nena inhne rem lo tlata hriatna te hi a pawi hle. Bible-a Thuthlung Hlui hunah lah sawrkar rorelna leh puithiam rawngbawlna kha thil kalkawp tlat a ni si a.
Sawrkar hi mipui siam a nih angin kalphung dik lo te hi mipui te’n an khalh ngil a ngaih chang a awm a, chuvangin therhlo hrang hrang za bi atanga nuai bi thlengin, sawrkar hna atanga contract hna chungchang te thleng hian kan ham thatna leh nun nawmna aia kan ram kan hmangaih a, kan hlawkpui tur aia ram hruai tha thei tur mi kan thlan ngam phawt chuan Zoram, Pathian zawn chhuah ram hi kan va ding chhuak leh dawn em!