- Rempuia R. Lutmang
‘Hnudâl’ tih turah ‘hnudâwl’ tih mai chîng an awm; thenkhatin a hmanna a hrang deuh te an ti bawk. Mi thenkhat dangin ‘hnung dâwl’ te an la hre leh zel, hriat tam ringawt pawh hi a lo ni âwm lo e.
‘Hnudâl’ chu a awm ngei a, ‘hnudâwl’ leh ‘hnung dâwl’ chu a awm lo, i’n ti teh ang. Kan sawi sual aleh lei kan châwi mai a ni ang chu, a tûl chuan. ‘Hnudâl’ ang deuh hian ‘hnungdâl’ tih hi hman ve theih a ni. ‘Dâwl’ ni loin ‘dâl’ a nih chu.
Khawi emawa an kalin, a huho an nih chuan tu emaw ber kha ‘a hmahruai’ an nih a ngai a, mi dang tu emaw kha ‘a hnudal’ an nih a ngai bawk. Tunlai kan kawng angin a ruala kal dul dul theih khawpa zau a ni ngai lo a, kan mitthla thiam dan tur chuan tuikhur kawng emaw, feh kawng emaw ang hi a ni. A huhoa kal zinga a hnuhnung ber hi ‘hnudal’ an tih chu a ni a. Tun hma chuan hlauh tur apui a tam a, ral an hlauhawm a, sa a hlauhawm bawk. Chu vang chuan naupang leh mi dawihzepte tan hnu dal ve mai chi a ni lo a, mi huaisente hna a ni. Hlauhawm lo thleng thut lak ata an hmaa mite zawng zawng ai awhin hnu kha an dal a ni, an dawl lo.
Keini ang duangina kan han sawi ngawt hi chu naupang awm âwl satliah mai mai pawh hian min tâwng âr âr ngam thin a, chu vang chuan lamtang ka’n fawm khâwm ang e.
Pi Pute Tawngkauchheh (C. Saizawna) – hnu khawi: hnudal, hnuhnung, hnukhar
Mizo Tawng Upa Dictionary (F. Ropianga) – hnukhawi: hnuvai, hnudal, hnung dal
Mizo Tawng Dictionary (Remkunga): hnu dâl – ram kalnaah te, etc. a hnuhnung bera tang; mi dangte kal hmasaktira a hnuhnung bera kal, an zavaia tâna vêngtu ang deuhin.
Mizo Tawng Dictionary (R K Lalhluna): hnudal – hnung bera kal, a tâwpa awm
Zotawng Dictionary (Lalzuia Colneyte unau): hnudâl – hnuhnung bera tanga, tlawmngaih vanga mi hnunga awm, mi dang veng, thlamuan. Mi tlawmngai chuan hnu an dâl thin.
Tawng Un Hrilhfiahna (James Dokhuma): hnu dâl – hnung dâl; hnuhnung bera kal
Mizo Tawng Dictionary (C. Chhuanvawra): hnudal – a hnuhnung bera kal
Mizopa buatsaih thumal hrilhfiahna bu kan hmuh theih chinah chuan ‘hnudal’ tih vek a ni a; ‘hnudawl’ tih a awm lo. Dictionary chauh te tawng dik leh dik lo tehna tur a ni dawn em ni kan ti thei. BSI hnuaia kan Bible neih chi hnih kan en ang.
Mizo Bible O.V. Re-edited: Josua 6.9b -hnudâltute chuan bâwm an chhawm a, puithiamho chuan kal pahin tawtawrâwt an hâm zel a.
Mizo Bible C.L. Re-edited: Josua 6.9b – Thuthlung Bâwm hnungah râlthuam kengte’n hnung an dâl a.
OV-ah ‘hnudal’ an hmang a, CL-ah ‘hnungdal’ an hmang ve leh a, a inang reng a ni awm e. Bible te chu tawng dik tehna atan em chuan a, la ti hram kan awm thei. Mahni tanna lam a phet viau tawh pawha ‘Ka pu chuan a ti’ ti tlatte tan, lehkhabu pangngaia an tawngkamah engtin nge an hman chiah kan en leh dawn a ni. Hla hlui lam en hmasa phawt teh ang.
Hla do-ah hei hi kan hmu,
Sai lian e, nang hmasa aw,
Kawla fungtial a zuitu e,
A sa e, hrang kim thiau e,
Vawmphuai e, hnutiang kan daltir e.
Heta hian ‘hnutiang kan daltir e’ tih a ni a, hla thu tih kha hria ila, tawngkama ‘hnu kan daltir e’ tihna a ni tih kan hre theuh ang. Hla hluiah vek, Lallula Zopui Zai-ah hei hi kan hmu bawk,
Chhimtiang hmartiangah sa ang tlan zo e,
Zam ngai lo keimah Hratdanga,
Zopuiah hnutiang ka dal nang e.
Ral hlauin an chipui tam zawkin thlang an tla sup sup tawh a, ani mi huaisen khan huai inti takin Zopuiah hian hnu ka dal ang e, a ti a ni, dawl a ni lo zel mai. Hemi chungchang hi L K Liana pawhin sawi vein, “Zopuiah hian hnudal a tum hle a, mahse a dal thei ta bik lo,” a lo ti ve bawk (Zofate Thu Hla).
Tawngkam pangngaia an hmanna tlem dah belh leh teh ang. ‘History of Mizo in Burma’ tihah chuan B. Lalthangliana chuan, a hmaa kan sawi tak thlang tlak thu kha ziakin, “Lal tenau leh chak lo apiang thlang an tla hmasa a. Lal ropui leh chak apiang hnu daltua tangin thlang an tla hnuhnung thung a,” a ti a (1977, 86). James Dokhuma chuan inthawina chi khat ‘Khangpuizam – dawi sut’ chungchang ziakin, “Puithiam chuan ui akin hma a hruai a. Vawk akin a zui ang a, kel akin a dawt leh ang a, arpahluisen akin hnu a dal ang,” (Hmanlai Mizo Kalphung, 86) a ti a. R. Dala pawhin chhim leh hmar indo chungchangah, “Chawngbawlaho chu an tlan zel a, hnu a dal zel a,” tiin Chawngbawla hnu dal thu a ziak a (Mizo Nun Hlui leh Hlate, 11), hetiang tho hian K. Zawla pawhin Chawngbawla chungchangah ‘hnudal’ a hmang ve; tleirawl Bawkkuia chanchinah pawh, “Ruma ruang chu an hlawm a; an zawn ta a. Mi pathumin hnu an dal a… An lalpa Lalsavuta chuan hnudal awm a awih ta lo a ni,” a ti (Pi Pute leh An Thlahte Chanchin, 2011, 290). Heng lehkhabu tlem te atang pawh hian, haider lui tlat tan lo chuan, tawng dik chu a chiang tawh e.
Thil pakhat a la awm, mi thenkhat hian ‘thachhangdal’ ni lo, ‘thachhangdâwl’ an hmang leh tlat bawk, hman dan pangngai, Mizo tawng tluangah chuan ‘thachhangdâl’ a ni tih kan sawi leh law law dawn a ni.
Hna thawh lam hawiah a ni deuh bik ang, tih tur tul leh pawimawh, tan lakna lam thilah mi malin tha leh thiltih lama amah lo do kangtu, puitu a mamawh a, chutiang ti theitu a neih chuan chu chuan a ‘tha chhang’ kha a lo ‘dal’ ve leh chiah a, chu chu ‘thachhangdal’ chu a ni. Âk zât hnih hnuai lam tawngka chauh duh tâwk mai loin rawng huai sêr leh nghal mai aw.
Pi Pute Tawngkauchheh (C. Saizawna): tha chhang dal – puitu, tanpuitu