- Mahmuaka Chhakchhuak
Pu J. Malsawma, tunhma lama pen name atana “Mang N Mang” leh “Thanpuii Pa” tia thuziak thin hi thangthar tan pawha hriat loh rual a ni lo. Zoram khawvelah hian a hming hi a dai tawh ngai lo ang a, a chanchin hi thangtharte’n infuihna atana kan la hman zel pawh a rinawm. Pen name atana “Mang N Mang” tih a hman chhan hi amah ziah chu hmu chiah lo mah ila, Pu B. Lalthangliana hian ‘Pu J. Malsawma pa u chu Pu Manga a ni a, fapa an neihin mi pakhat hian fiamthuin “Mang neih Mang” a hmingah sa ila a ni mai” a ti a. Mahse an pu ta lem lova. Chu chu Pu J. Malsawma hian mawi a ti riau a, a hming lemah hmangin, “Mang N Mang” a ti ta thin a ni tiin min hrilh a.(1) Hei hi a tlangval lai, nupui a neih hmaa pen name atana a hman niin nupui a neih hnuah hi chuan “Thanpuii Pa” tih hi a hmang uar ta zawk niin alang. “Thanpuii Pa” tih pawh hi a tlangval laia Zikpuii Pa te nena an inkoh fiamna niin Shillonga an awm laia an inphuah mai a ni bawk awm e.
Thanpuii Pa hi Jan. 18, 1927-ah piangin thiamna lamah MA., LL.B a ni. Thu leh hlaa tuimi tak a nih bakah hian zirna kawngah pawh sulhnu engemawzat alo nei tawh bawk a, kum 1958 – 1962 chhungah khan Pachhunga College, Aizawlah Lecturer alo ni tawhin hetih chhung bawk hian Assam High Court-ah Advocate a ni bawk a. Kum 1956 – 1962 chhung khan Mizo Student Association-ah President alo ni tawh bawkin kum 1964 – 1965 chhung khan CYMA President alo ni tawh bawk. Heng bakah hian Sorkarah leh khawtlang lamah pawh mawhphurhna leh chanvo hrang hrang a chelh tawh bawk a, khawtlanga inhmang mi tak a ni. Tin, thu leh hla lamah pawh sulhnu tha tak tak a nei bawkin Article hi 300 vel ziak tawhin Lehkhabu pali a ziak tawh a, chung a lehkhabu ziahte chu: Kum 1979-ah ZO NUN, kum 1993-ah Gospel Chanchin Tha Hmar Thimpuiah, kum 1995-ah Vanglai tih leh Zo-Zia tih lehkhabu kum 2000-a a ziahte hi a ni.(2)
Heng a lehkhabu bakah hian a Article ziah – KAN MIZIA tih phei chu vawiin thlenga chhiar hlawh ala niin kum 1960 January 15 daih tawha a ziak a ni nghe nghe. A mizo tawng ziahte hi chhiar a nuamin a hahdam a, mizo tawng thiam tak a nih avang hian a thuziak reng reng hi chhiar a nuam thin a ni. KAN MIZIA tih chhungthu hi kan luh hmain a behbawm han sawi hmasa phawt ila; KAN MIZIA tih hi Essay tia sawi a ni a,(3) Essay tih aiin Article tia sawi a fuh zawk ang ngem tih rilruah a rawn awm a. Amah Thanpuii Pa ngei pawh hian Essay tih tham pawh a ni lo tia a sawi ang deuh hian Essay atan chuan a tawi deuh mah mah em a tih theih awm e.(4) Essay leh Article hi thil inhnaih tak leh thliarhran har tak a nihna lai a awm a, inhnial theih tak pawh a ni. Essay leh Article danglamna hi han sawi dawn chuan sawi tur chu alo awm ve zel mai bawk a, hetiang hian han thlir ila;(5)
Essay chu thu ziak chi hrang hrang zinga thlitfim, thu hlawm awmze nei taka ziak, han chhiar pawha kalhmang fel tak nei (literary composition) hi a ni a, Article ve thung chu thu, engti kawng zawng pawha phuah khawm, thu dik leh thil tha paw chhuak thei tura ziak, thu belhchian dawl tak, hunbi nei chanchinbua-a thu chhuah hi a ni.
Article chuan thil a nih ang ang leh a dik ziktluak theih dan ber kawng thlirin thu a kalpui thin a. Mimal ngaihdan leh duhthusam zeh ve vak a rem lo. A ziaktu tu nge tih hriat hliah hliaha ziak a ni lo bawk tur a ni. Essay-ah erawh chuan a ziaktu chu a zalen halh thin. Ama chanchin leh rin dan te, a duh dan leh beisei dan te, a suangtuahna leh duhthusam thilte remchang a tih ang angin a zeh tel thei a. A thuziak kalhmang pawh thu mawi leh thu ril phawk chhuak zawngin a kaiher thiang a ni.
Hetinga kan han sawi avang hian Thanpuia Pa KAN MIZIA hi Essay a ni lo e, Article tih tur zawk alawm kan tihna erawh a ni hauh chuang lo a, a ni e, a ni lo e tih vanga a danglamna engmah a awm chuang lo a ni. KAN MIZIA hi a ziaktu ngei pawhin Essay tih tham pawh a ni lo, tawi tek tawk tia a sawi ang deuh hian a thuziak dang zawng aiin a tawi a. Paragraph 4 chauh niin thumal (word) 504 chauh a ni bawk a, a zavai hian tlar 47 a ni bawkin hawrawp (alphabet) zawng zawng pawh hi 1600 vel emaw chauh a ni bawk a, awlsam tea chhiar zawh mai theih a ni. Hetiang taka tawia ziak sia kan mizia a ziak chhuak kim thei hle thung si hi chu fakawm tak a ni. He thu a ziah hun hi Jan. 15, 1960 niin Aizawla a awmlaia a ziah a ni a, nupui a neih hnu lawka a ziak a ni.
Chutianga thu sei tak pawh niloa ziak chu a thuziak dang zawng zawng aiin a thawm a na a, sawizui a hlawh a, ngai hawtu pawh neiin amah ngei pawh an tawng hial a. Chhiartu tam takin an bauh huai huai a, zirlaite an inpun khawm rap rap a, ngaihdan an au chhuahpui hial a, a ri pawh a ring hle.(6) Chutiang taka a thuziak avanga amah an tawn lai chuan a ni, Thanpuia Pa erawh chuan ngawi rengin a lo tuar a, ngaihdam dilna emaw anmahni cho phur thei tur ang zawngin thu leh hla engmah a nei lo thei hi a thuziakah a dingnghet tih a lantir mai bakah a puitlin zia pawh a tilang kan ti thei ang. VANGLAI (2021 Revised and enlarged)-ah hian KAN MIZIA tih thu a ziak chu a dah leh a, chutah chuan hetiang hian comments pawh a dah tel nghal bawk a;(7)
I ziak hmasak aia chiang zawk leh zep nei miah loin, “Kan Mizia” kha han ziak leh teh khai – R. L. Thanzaua, Finance & Account Officer
Kan Mizia i ziak kha mi thenkhatin an sawisel nasa hle a; kei chuan tha ka ti lutuk. Sande Sikula zir hial tur niin ka hria – Vanhela Pachuau I.A.S
College-a kan zir laia MZP a ‘KAN MIZIA’ alo chhuak mai chu zirlai tam tak chuan kan duh lo khawp a. Hei hi Mizo zia a ni lo tiin, a ziaktu hi kan haw lek lek mai a ni. Mahse tun hnua Mizo zia leh nun ka han hriat chian hnu hian, a ziaktu hian a la uar tawk loin ka hria a, a hnenah ngaihdam dil hial tur em ni ka ti a. He thu atang hian Mizote kan inbih chian a tha hlein ka hria – K.M. Biaksailoa, Zarkawt, Aizawl
Chutiang taka boruak a neih takah chuan a thianpa Zikpuii Pa ngei pawhin a thianpa hi rawn chhan a ngaiin a hria nge ni a awmna hmun hla tak (Katmandu emaw Sandiago khawpui emaw) atangin KAN MIZIA LEH INSAWISELNA tih thupui hmangin a rawn ziak a.(8) Chu a thuziakah chuan heti hian bul a tan a – College zirlai atana Vernacular text pakhat “Kan Mizia” Thanpuii Pa ziak kha sawisel a hlawh hle a; a sawiseltute nek deuh ranin ngaihdan ka han vawrh chhuak ve teh ang. A sawiseltu ho hian ‘Principles of Criticism’ an man chiang lo deuh em ni chu aw te ka ti rum rum a…….tiin a ziah chhunzawm zel a. Mi thenkhat chuan amah Thanpuii Pa te an khing deuh uai uai a; Mizo ze thalai a tih lawrkhawmin Mizo mizia han ziak leh se engtin emaw ni an tih dawn ni? tiin a thuziak paragraph hmasa ber chu a tlang a kawm a.
Zikpuii Pa chuan a ziak zel a – Ka chhiar hmasak ber chuan Thanpuii Pa chu a huai hle mai a, ka ti rilru a. A dik chiahin ziak ka tum phan phan tawh ka tih ngam meuh loh a ni a. Ka’n chhut ngun deuh chuan Thanpuii Pa chuan Mizo alo hmangaih tak tak a nih hi. ‘Kipling-in-sarcasm’ a ni ringawt alawm ka ti a tiin. Chutianga a ziah hnuah pawh chuan la duhtawk mai loin Thanpuii Pa’n insum mang loa a han chham tak phiar phiara te pawh hi, kan Pastor te, kan Kohhran Upate leh khaw tina khawtlang nu leh pa kan mi rinpui bera chanchin chu a ni lo tih chu ka hre nghal mai a. Amaherawhchu mi thuthiam tam takte tih dan pangngaiin Thanpuii Pa hian tawngkam chu a valh zauh deuh a ni – mahse chu chu thil huat turah kei chuan ka ngai lo a tih chhunzawm leh a. Essay a ziah lai hun vela ama mimal chanchinte pawh thlur ta zawk ila, a chhan leh vangte pawh alo awm mial mahna. Alexander Dumas’an The Count of Monte Cristo thawnthua phuba a dah sang lutuk leh a tihlawhtling lutukte pawh kha, kha thawnthu a ziak hma khan mi pali huat em em a nei a ni an ti a. Chutiang bawkin Juliet-i thi a pa Lord Capulet-an a tahna thu runthlak takte pawh kha a drama ziaktu amah Shakespeare-an a fanu hun lo taka boral ta a tahna hlate pawh a ni mai thei a ni an ti. Chutiang chuan thil reng reng hi zau zawkin thlir ila, ngun takin chhut ila, dawhthei takin zir ila, ngaihdan fi hmawk hmawk leh thin tertek hi dah bo ila, thiamnain mi a hruaithlen a tum chu kan thleng hma zawk lo vang maw? Kan College zirlai (vernacular text) te hi a chau hlawm hle mai a, a chau a chau chung hian, kei chu Thanpuii Pa ‘Kan Mizia’ tluka thu controversial leh mi thiamte rilru chop hawk thei hi awmin ka hre lo a, chuvangin mi thiamte chaiah awm reng se ka ti tiin a ziak a.
Zikpuii Pa thuziak hi duhtawk rih mai ila, Thanpuii Pa ziak KAN MIZIA(9) hi luhchilh zawk dawn tawh ang aw. A tir lama kan sawi tawh angin KAN MIZIA hi thuziak thui a ni hauh lo a, chuti chung chuan a chhungthu erawh thui tak sawi ngai a ni thung. Hei hi Thanpuii Pa kutthemthiamna bik tak pawh a ni a, kum 1960 daih tawha ziak mah nisela vawiin thlenga kan mizia la pangngai reng pawh ala ni thei bawk ang. A thu hmasa ber atan ‘Kristian ram, tualthat, suamhmang, rukru, bum hmang, mit dawivaih thiam, nawhchizuar leh kutdawh awm ngai lohna ram, Ram Thianghlima cheng MIZO-te mizia dik tak hi ka ngaihtuah vang vang thin a tiin a han sawi te te a. Hnam hnufual em em, mahse hnam fing anga lan tum lui tlat, neih zawng zawng nena tuallai lenga inpen parh mi, buh leh bal leh sumdawnna kawnga pachhe hle si, mahse khawsak rel thiam lo ber, nei hlei lo, ren hlei lo-ate kan ni tia a han sawite hi vawiin hun thleng pawh hian hnialna tur a awm dawn chuang em ni le?
Mi dawizep, awmhmuna inhrosa vak vak mi, min thelhtu tur an awm tih hriat chhung chu pawngpawrh tur tur a, a sa seh meuh erawh ngam hauh si lo; mahse huaisen ber anga lan tum tlat mi kan ni. Thenawm khawvengte hmangaih hle anga lang si, a ruka an chhiatna zawng ruai si, ‘Ka mei rap se, chu ila’ ti thah tia han sawi piap piap maite hi tuin nge a dik lo e ti chuang ang ni. Zu hi hnam hmelma a ni ti si a, zu tihbo phal hauh si lo a tihte ngei pawh hi tun hunah ngei pawh hian a dik viau lawm ni? Kristian mizia reng reng zir duh lo mi, Pathian thu hriltu inti si a, sual lawm mi, rilru taka sakhaw hmang lo a, vantlang ngaiha mawi tur chauha sakhaw ngaihsak mi, a tawi zawngin “Rilru fai si loa puan chang tivar” te kan ni a tihte hi dawt muhlum chu a ni hauh lo ang. Mi awm laia an laina ber, mahse an awm loh hlana rel hmang em em, mi chanchin titi tui bera nei mi kan ni leh a. Tualthah te hi sual a nih vanga duh lo ni lo a, dawizep vanga ti ngam lo chauh, a remchan chuan suam leh ruk pawh pawi ti miah lo; thatchhe hle si, taima tak anga lan tum, mahni hlawkna turah chuan mi bum hlum thak pawh hreh lo; mi rinawm anga lan tum theuh, mahse tehna leh bukna dik pawh hmang duh miah lo’ tih dik tumtute pawh haw zel si, mi depde tak kan ni a tih zawng zawngte hi vawiin thlenga kan nihna dik tak ni hian ala hriat a ni.
Nawhchizuar hmusit hle si a, a ruka zawrh ching, kutdawh anga insawi duh miah si lo, mahse dawh reng si. Thamna hi a bawlhhlawh e, tia iak iak si, tham ching ber bawk si, aia upa zah der a tha tih hre reng a, mi pawisak nei miah lo, mahni hotu tur duh thlang zut zut a, an thu awih tum leh si lo. Induhsakna leh hleih neihnate hi a tenawm e, ti si a, mahse hleih neia te. Mahni hma sial em em, thiante kuta rul kaw zen tu, thiante phatsan mi kan ni. Mahni chipui hotute zah nei miah si lo a, hnam dang hotute hlau hlum dawn. Inpawihfak haw hle si a, fakder ngaina em em, mahni thiam channa turah chuan dawt pawisa miah lo. Taksa, rilru leh thlaraua hausa inti hle si a, a enga-kima pachhe ngawih ngawih zawk kan ni. Tichuan a suak vek kan ni a, hmaithinghawng kan vuah theuh a ni a tih zawng zawngte hi Pulpit tlang atang pawha sawi phiar phiar chi vek a ni.
Thanpuii Pa hian he a thuziak avang hian inchhirna a neih ka ring lo a, vawiin thleng pawh hian he thuziak hi amah ngei pawhin dik ala tih hi ka ring bawk. Chuti a nih chuan he thuziak tu hi vawiinah hian lungin kan deng nawn leh dawn em ni, hnai lo e. A tukhum lama lungtea vawm keuh keuh duh mi an lo awm a nih pawhin kei chuan Thanpuii Pa tawrh hmaa tawrh zel ka huam e.
References:
1.Mizo Literature B. Lalthangliana, Published by M.C. Lalrinthanga 1993, phek 259 & 260
- Heng Pu J. Malsawma Article ziah zat leh a lehkhabu ziahte hi a fanu Janet-i’n WhatsApp lama Aug. 30, 2022 nia min pek a niin ZO NUN tih erawh http://indianculture.guv.in/ebooks/zo-nun atanga hmuh a ni.
- Mizo Literature B. Lalthangliana phek 262 & Zikpuii Pa Hnuhma, Published by MCL Publication, Khatla Aizawl, phek 165
- Zo-Zia J. Malsawma (Thanpuii Pa) Second Edition 2001, Published by Thanpuii, Thuhmahruai iii
- Thupui Zirbingte (Workshop For Mizo Lecturers, March 13-17, 1989), Published by Pachhunga University College, Aizawl, phek 86- 89
- Mizo Literature (262)
- VANGLAI (179) & (180)
- Zikpuii Pain he thu a ziahna hmun hi Zikpuii Pa Hnuhma tihah chuan Katmandu 1973 (170) tih a nih laiin Pu B. Lalthangliana chuan Chile ram khawpui Santiago atanga kum 1965-a ziak angin a sawi thung (262)
- Vanglai (178) & (179)